English Equivalents of some Nepali Proverbs – Episode 7

BY SHRESTHA KEDAR

1. देखेको कुरा साँचो, सुनेको कुरा झुटो ।
* Seen is truth, heard is lie.
2. काम लिंदै नलिनू, लिएपछि झिंजो नमान्नू ।
* Don’t take the job, don’t worry after taking.
3. जारी गर्ने मानिस छेपारो देखे नि तर्सन्छ ।
* Person driving other’s wife scares even seeing a lizard.
4. मान्छे बूढो हुन्छ तर बानी जाँदैन ।
* People grow old but his habits do not improve.
5. विचार नगरी केही कुरा नगर्नू ।
* Do not start any work without thinking.

6. घोडा हेर्दा असल जात हेर्नू,
कन्या हेर्दा असल कुल हेर्नू ।
* Select the best breed, while choosing a horse,
Select the best clan, while choosing a maiden.
7. कुलाचार नछोड्नू ।
* Do not leave charisma of clan discipline.
8. सुत्दा गोडा पसार्ने ठाउँ हेर्नू ।
* Find place to stretch legs while sleeping.
9. आम्दानी अनुसार खर्च गर्नू ।
* Spend accordingly income.
10. धन लिंदा गुप्त गर्नू, दिंदा प्रकट गर्नू ।
* Take wealth secretly, give it evidently.

11. काँचो माटो र कच्चा छोरा जता लगायो, उतै लाग्छ ।
* Crude Clay and Crude son can be molded in desired shape.
12. आज जस्तो भोलि हुँदैन ।
* Tomorrow won’t be like today.
13. बूढाहरू नभएको सभा कच्चा हुन्छ ।
* The meetings without old men are unripe.
14. भाग्यमा नभएको कुरामा बुध्दि जाँदैन ।
* Wisdom is not driven if no fortune.
15. चुक्ली जस्तो पाप अरू कुनै हुँदैन ।
* There is no sin like slander.

16. दशा नलागी भूत लाग्दैन ।
* Ghost won’t rag without cursed.
17. भात खाई जात नसोध्नू ।
* Don’t interrogate caste after taking meal.
18. सज्जन शत्रु निको, दुर्जन मित्र ननिको ।
* Gentle enemy is nice, wicked friend is bad.
19. परत्र सम्झी काम गर्नू, जीउ जमीनको व्यापार नगर्नू ।
* Work heavenly, don’t trade body and land.
20. सिरान फेर्ने बिरामी, कुरा फेर्ने झगडिया धेरै टिक्दैनन् ।
* Pillow changing sick and tale changing litigant do not last longer.

21. दुर्जनका दाँत कोखामा हुन्छ ।
* The wicked fellow has teeth under arms.
22. कुकुरलाई नून, बैगुनीलाई गुन ।
* Salt to dog, attribute to ungrateful are in vain.
23. मुख छँदै नाकले पानी पिउनु हुन्न ।
* While drinking, do not drink nose.
24. एउटाको जरो नखनी अर्कालाई ओखती हुन्न ।
* One’s remedy not possible without another’s uproot.
25. आगो र शत्रुलाई सानो नसम्झनू ।
* Do not think little about the fire and the enemy.

26. काललाई ओखती लाग्दैन ।
* The time do not seem to be over.
27. कुबेलामा खान दिने भन्दा बेलैमा बिदा लिने असल ।
* Good to take a leave than to belly in improper time.
28. लोग्ने मानिसको घर छैन, स्वास्नी मानिसको थर छैन ।
* Man has no house, women has no caste.
29. थ्याच्च नबस्नू, प्याच्च नबोल्नू ।
* Neither sit nor speak manner less.
30. सबै थोक पोखिए उठाउन हुन्छ, कुरा पोखिए उठाउन हुन्न ।
* Every spills can be picked up, words cannot be.

31. सुन्नेलाई सुनको माला
* Garland of gold to the story listeners
32. भन्नेलाई फूलको माला
* Garland of flower to the story teller
33.भन्ने बेला तात्तातै मुखमा आइजाला
* May this story come orally
warm and heated at the time of telling
34. यो कथा चाहिएको बेला बैकुण्ठ जाला
* May it reach Bishnu’s Palace when needed

Create your own website FREE of COST UNDER .NP

-By Kedar Shrestha

There are two ways to create website.
A. With your domain name as sub domain name.
e. g.- www.mywebsite.wordpress.com and similarly, www.mywebsite.blogger.com etc.

B. With your own domain name.
e.g. – www.mywebsite.com.np and similarly, www.mywebsite.net.np etc.

If you create website with your domain name as sub domain name, THERE WOULD BE VARIOUS LIMITATIONS in your web site and MANY IMPORTANT FEATURES WOULD NOT BE AVAILABLE.

Therefore, I explain here to create your website with your own domain name under .NP with free of cost. (Therefore, you would have your website ABLE TO USE IMPORTANT FEATURES.) 

To create your website, you need two things.
I. Web Hosting (Free or Paid) II. Domain name registration (Free or Paid)
Here, I explain web hosting and domain name registration BOTH FREE.

A. FOR FREE WEB HOSTING, FOLLOW THESE STEPS.

STEPS.
1. Go to www.freehosting.com
2. Click on Sign up button
3. Click on Free Hosting (Order Now)
4. Click on the circle given before the “I will use my existing domain and update my nameservers” button, you will get ‘tick mark’ there.
5. Then a dialogue box appears.
a. Put your website name e.g. ‘mywebsite’ in the first box and
b. Put com.np (If you have registered your domain name as www.mywebsite.com.np )
And put net.np (If you have registered your domain name as www.mywebsite.net.np )

6. Then click on use button.
7. You will get to “Configuration” page. Then click on ‘Continue’ button.
8. Then click on ‘Check Out’ button.
9. The you will get “Check Out” page.
Provide your personal details such as your name, address, email, country, phone, pass word for account security etc.
10. Then you will get a message of the completion of your order for free hosting and you will be said to check your email for verification at the email address you provided in ‘Check out’ Page.

11. Open your email and check the mail you received from free hosting. YOU WILL GET THERE YOUR cPanel log in ID, PASSWORD and NAME SERVER (You need cPanel log ID and its password to install plugins in your website and NAME SERVERS PRIMARY AND SECONDARY to provide AT THE TIME OF DOMAIN NAME REGISTER.
12. Do as in the email you got.

CONGRATULATION, YOU HAVE GOT WEB HOSTING FOR YOUR WEBSITE NOW.

B. TO REGISTER YOUR DOMAIN NAME FOLLOW THESE STEPS.

STEPS.
13. Go to www.register.com.np
14. There in the search box type your website name you have chosen in the first box. e.g. mywebsite.
Now choose the .com.np or .net.np or other extension name you want in the next box aside the first box.
15. Click on ‘search’ button.

16. If the website name you have chosen is available for registration, you will get the message there in your screen as ‘Congratulations ! mywebsite.com.np is available. Click “Register now” for further process.
17 .If the website name you have chosen is already registered by some other person, then you will get the message on the screen as ‘Sorry ! mywebsite.com.np is already taken. Please choose another domain.’
18. Then choose another website name and search again. Once you find your website name available, then click on ‘Register Now’ button.
19. Now click on ‘Create User”
20. Put your name, email and password.

21. Click on ‘create account’ button.
22. You will get email from www.register.com.np
23. Go to your email and open the email, follow as in email you got.
24. Now you open www.register.com.np
25. Click on ‘User log in’.

26. Put your email address and the password you have created.
27. Domain request form will be open for you now.
28. Put the primary name server and secondary server both you have got WHILE YOU GOT EMAIL FROM WEB HOSTING. It will be usually ns1.freehosting.com and ns2.freehosting.com
29. Provide your administrative and technical contact in this DOMAIN NAME REQUEST FORM.
30. Click on ‘save and continue’ button.

31. Now you will get ‘Submit required documents’ page.
32. In this page you have to attach following documents.
(Choose documents in the Document Title first)
a. Cover Letter (i.e. application)
b. Citizenship for individual/registration document (for organization) and
c. Other Additional document (This is optional)
THESE DOCUMENTS SHOULD BE IN image form i.e. .jpeg or .pdf format. They are attached one by one BY CLICKING on ‘choose file’ and ‘save image’ buttons respectively.
33. NOW CLICK ON Request Domain’ button.
34. Now you can see Your domain status. There you will see ‘Your domain request is received and wait for approval.’ for website.
35. Now your domain name registration process is completed.

36. Wait for a day or more and check whether your domain name for the website is approved or not if it is approved you can see ‘Active’ in Your domain status.
To check these you have to go to www.register.com.np and login with your email and password you have created before.
37. If you see your domain name is not approved with the remarks ‘The chosen domain name is not within the periphery of identity (citizenship, passport, license, voting card etc).’ in Your domain status then check the documents you submitted correct or not, likewise primary and secondary server name correct or not. Also if the primary and secondary server provided by freehosting.com should be working.
38. Now if every thing is OK, now your website will appear in Internet and you can ENJOY HAPPY BLOGGING AND MORE ELSE IN YOUR WEBSITE.

CONGRATULTION, YOU HAVE GOT YOUR DOMAIN NAME REGISTERED FOR YOUR WEBSITE NOW.

39. Now to run your website open your email and find one of the emails sent to you by freehosting.com in which your are given details to LOG IN TO cPanel with USER NAME AND PASSWORD WITH LINK ALSO.
40. THEN LOG IN TO cPanel. Go to catagories, then click on ‘blogs’ and then INSTALL ‘WORD PRESS’ or whichever you like. ‘WORD PRESS’ is THE MOST EASY AND POPULAR AMONG OTHERS.

IMPORTANT:
A. TO HAVE NECESSARY EDITS according to registered domain name (as PROVIDED BY www.register.com.np) and others in freehosting YOU CAN Go to freehosting.com and then go to “Member Area.”
Then log in with your email and password.
Do edit as required.
41. SIMILARLY, TO HAVE NECESSARY EDITS according to SERVER NAMES primary server name and secondary server names (as PROVIDED by freehosting.com) and others in www.register.com.np, YOU CAN Go to www.register.com.np. THEN LOG in WITH YOUR EMAIL AND PASSWORD. Then go to DASHBOARD
AND DO EDITS.

REMEMBER:
A. The REGISTERED DOMAIN NAME (as PROVIDED BY www.register.com.np) MUST BE GIVEN in your WEB HOSTING SITE freehosting.com and
B. SIMILARLY, SERVER NAMES primary server name and secondary server names (as PROVIDED by freehosting.com) MUST BE GIVEN YOUR DOMAIN NAME REGISTRAR www.register.com.np

OTHERWISE YOUR WEBSITE WILL NO APPEAR IN INTERNET, therefore after having WEB HOSTING AND DOMAIN NAME REGISTERED, CHECK and edit if SERVER NAMES AND DOMAIN NAMES are given correctly in YOUR DOMAIN NAME REGISTRAR and WEB HOSTING SITE respectively.

That’s all for Creating Website Free of Cost UNDER .NP
ENJOY AND HAVE HAPPY OWN ABSOLUTELY YOUR OWN FREE WEBSITE WITH OWN DOMAIN NAME.

Get THIS ARTICLE PRINTED better TO START CREATING YOUR OWN WEBSITE!!!

चिनारी

-‍लक्ष्मीकुमार कोइराला

मुकुट ह्य‌ुचुली सयौं टलल टल्टलाउँदो
हृदय लाख निर्झरी छलल छल्छलाउँदो
झलल दिव्य ज्योतिझैँ किरण जग्मगाउँदो
कुसुमझैं अनन्तमा म छु मग्मगाउँदो,
म त छु मुसकुराउँदो !

पशुपति प्रदेश हुँ अनि स्वतन्त्र देश हूँ
समझदार दृष्टिमा भुवनको म स्वर्ग हूँ,
बुझ म सानु स्वर्ग हूँ !
हरप्रभात विश्वमा किरण, शान्ति भर्दछु
सकल विश्वव-बन्धुको अभय शंख फुक्दछु

हृदयमाझ शान्तिका अमर दुत बुद्ध छन्
सगरमाथमा बसी सकल विश्व हेर्दछन्
तब त भावसिन्धुमा शत तरङ्ग चल्दछन्
सदय दिव्य ज्ञानले भुवन शुद्ध पार्दछन्

सुर-परी सरी यहीँ प्रकृति नृत्य गर्दछिन्
चमचमाउँदी उषा किरण लाख भर्दछिन्
तब त झन्झनाउँदै मन-सितार बज्दछन्
भुवन सत्य-सारका अमर गीत भज्दछन्

दिलभरी विशाल यो भुवन फूल फुल्दछ
अनि यहीँ स्वदेश यो प्रकृति स्वर्ग खुल्दछ
जुन स्वदेशमा सदा शिवउमा निवास छ
तब समस्त विश्वमा मगमगी सुवास छ

भ्रमर फूलमा सरी अतिथिवृन्द झुम्दछन्
अनि अनन्त मोहिनी रस पराग चुम्दछन्
यदि सदेह स्वर्गको भ्रमण गर्दछौ भने
हिमचुली प्रदेश यै प्रकृतिकुञ्जमा घुमे,
कविनिकुञ्जमा रमे !

-0-
-साभार: स्मृतिपुष्प (प्रथम संस्करण, वि. सं. २०७३)

ससुराली जाँदा चट्टुज्वाईंको गफगाफ (नेपाली लोक दन्त्य कथा)

एकदिन चट्टु् ससुराली गएछ । ससुरोले चट्टु ज्वाईंको मानमनितो गरे ।
दिउँसोतिर खाजासाजा खाइसकेर ससुरोले चट्टुलाई भनेछ, “ज्वाईं, अब एकछिन यस्सो गफगाफ गरौं‌न ।”
चट्टुले भनेछ- “गफसफ त गर्नहुन्थ्यो, मलाईचाहिँ दिसा च्याप्यो । म दिसा बसेर आउँछु ।” यति भनेर चट्टु दिसा बस्न गयो ।
एकछिनपछि त चट्टुले कराउँदै आएर भन्यो।- “क्या‍ अचम्म भो ।”
ससुरोले सोधे- “के भयो, ज्वाईं?”
चट्टु ले भन्यो- “गाडामा राखेको मुलाको एउटा पातले गाडा त लच्कि पो राख्याछ, गोरूले गाडा तान्नै सकेन । गाडावालले गोरूलाई कुट्याकुट्यै गरिराख्याछ ।”
ससुरो दौडेर हेर्न गयो । त्यसपछि सासु आएर चट्टुलाई सोधेछन्- “ससुरा किन दौडेका हुन्, ज्चाईं ?”
”खै, एउटा तरुनी आई, मसक्कै मस्की, उसैको पछि दौडिए ।”- चट्टु्ले जवाफ दियो ।
“त्यसलाई, पातकी बूढो, कतापट्टि मुन्टिए, हँ ज्वाईं ?” -सासुले आत्तिंदै सोधे।
चट्टुले भन्यो- “पूर्वतिर ।” बूढी उतैतिर दौडिई।
एकछिनपछि बूढो आयो र भन्यो- “मैले त गाडा देखिनँ त । हैन तपाईंकी सासु खै त ज्वाईं ?”
चट्टुले भन्यो- “खै, एउटा मान्छे आएर आँखा सन्कायो, ऊसैको पछि लागेर गए ।”
“त्यस राँडलाई नमारी छोड्दिन, कतातिर गई?” ससुराले रन्केर सोधे ।
“पश्चिधमतिर ।”- चट्टु ले बतायो ।
बूढो उतैतिर कुदे ।

बेलुकातिर बूढाबूढी दुबै घर आइपुगे ।
बूढी च्याँठिए- “हेर, पातकी बुढो, मर्ने बेलामा तरुनीको पछि लागेको ।”
बूढो कुर्लिए- “तँलाई, बजिनी, गुण्डा खोज्दै हिड्छस्, अझ मसित निहुँ खोज्छेस् ?”
बूढाबूढीको लुछालुछ भएपछि चट्टु,ले भन्यो- “ल भो भो अब, के को लुछालुछ, गफै त गर्यान हो नि मैंले। यस्तो कुरामा नि के को रडाको? ल अब गफ सिध्दियो, सफ सुन्नु स् ।”

त्यसपछि चट्‌टुले सुनाउन थाल्यो-

“देखेको कुरा साँचो, सुनेको कुरा झुटो ।
काम लिंदै नलिनू, लिएपछि झिंजो नमान्नू ।
जारी गर्ने मानिस छेपारो देखे नि तर्सन्छ ।
मान्छे बूढो हुन्छ तर बानी जाँदैन ।

विचार नगरी केही कुरा नगर्नू ।
घोडा हेर्दा असल जात हेर्नू,
कन्या हेर्दा असन कुल हेर्नू ।
कुलाचार नछोड्नू ।

सुत्दा गोडा पसार्ने ठाउँ हेर्नू ।
आम्दानी अनुसार खर्च गर्नू ।
धन लिंदा गुप्त गर्नू, दिंदा प्रकट गर्नू ।
काँचो माटो र कच्चा छोरा जता लगायो, उतै लाग्छ ।

आज जस्तो भोलि हुँदैन ।
बूढाहरू नभएको सभा कच्चा हुन्छ ।
भाग्यमा नभएको कुरामा बुध्दि जाँदैन ।
चुक्ली जस्तो पाप अरू कुनै हुँदैन ।

दशा नलागी भूत लाग्दैन ।
भात खाई जात नसोध्नू ।
सज्जन शत्रु निको, दुर्जन मित्र ननिको ।
परत्र सम्झी काम गर्नू, जीउ जमीनको व्यापार नगर्नू ।

सिरान फेर्ने बिरामी, कुरा फेर्ने झगडिया धेरै टिक्दैनन् ।
दुर्जनका दाँत कोखामा हुन्छ ।
कुकुरलाई नून, बैगुनीलाई गुन ।
मुख छँदै नाकले पानी पिउनु हुन्न् ।

एउटाको जरो नखनी अर्कालाई ओखती हुन्न ।
आगो र शत्रुलाई सानो नसम्झनू ।
काललाई ओखती लाग्दैन ।
कुबेलामा खान दिने भन्दा बेलैमा बिदा लिने असल ।

लोग्ने मानिसको घर छैन, स्वास्नी मानिसको थर छैन ।
थ्याच्च नबस्नू, प्याच्च नबोल्नू ।
सबै थोक पोखिए उठाउन हुन्छ, कुरा पोखिए उठाउन हुन्न ।

लौ त अब सफ पनि सकियो ।
अब बाँकी के छ ?”

जिल्ल पर्दै ससुराले भने- “छैन । अब भात खान मात्र बाँकी छ ।”
ज्वाईं-ससुरा खाना खान बसे । सासूले मासु पकाएर दिई ।
चट्टु ले भन्यो- “मासु त खुब मीठो छ नि ! कहाँबाट ल्याउनु भो सासुज्यू ?”
सासुले भनिन्- “तल घरमा 50 धार्नीको चरो मारेछन् । एक धार्नी ल्याएर पकाएको नि ।”
चट्टु- “धत्, 50 धार्नीको चरा नि हुन्छ काहीं ?”
सासु- “अनि, मुलाको एउटा पातले गाडा लच्किन्छ काहीं ?”
गफै त हो । चट्टुन पनि चूप लाग्यो ।

ससुरालीमा रात बिताएर चट्टु भोलिपल्ट घर लाग्यो ।

सुन्नेलाई सुनको माला भन्नेनलाई फूलको माला
भन्ने बेला तात्तातै मुखमा आइजाला
यो कथा चाहिएको बेला बैकुण्ठ जाला

राम्री घमण्डी यूवती !

एकादेशमा अचम्मै राम्री एउटी यूवती थिईन। “>गाउँ शहरमा उनको रुप र जीउडालको राम्रै प्रशंसा हुन्थ्यो। जवानहरु उनलाई पाउन भुतुक्कै हुन्थ्ये। तर यूवती भने तिनीहरुलाई मान्छे नैं गन्दैनथिन। उनलाई आफ्नो रुप र जीउडालमा साह्रै घमण्ड थियो। उनको रुप र घमण्डीपनको दरबारमा पनि चर्चा भएछ। राजाले यूवतीलाई दरबारमा नर्तकीको रुपमा जागिर दिए। राजा साह्रै ज्ञानी र पराक्रमी थिए तर रुपमा भने ठगिएका थिए अर्थात राम्रा थिएनन। एक दिन राजालाई यूवतीको परिक्षा लिन मन लाग्यो र कसैले नचिन्ने गरि साधारण कामदारको भेषमा यूवतीलाई भेटेर उसको रुपको प्रशंसा गर्दै बिवाहको प्रस्ताव राखे। यूवतीले राजालाई चिन्नै सकिनन, उनको घमण्डको पारो चडिहाल्यो र रिसाउदै भनिन;

“ओइ गधा! तैले मसँग बिहे गर्ने आँट कसरी गरिस् हँ?, कुनै दिन आफ्नो अनुहार ऐनामा हेरेको त छस् तैंले, बरु भगवानले तेरो अनुहार बनाउने बेलामा तँ कता गएको थिइस हँ?, तँ त मेरो लोग्ने हैन नोकर बस्नको लागि पनि योग्य छैनस बुझिस्।”
यूवतीको घमण्डबारे पहिल्यै सुनि सकेका हुनाले राजा रिसाएनन, बरु हाँस्दै जवाफ दिए ।
” हे सुन्दरी, तिमी भगवानले रुप र जीउडाल दिने लाईनमा बसिछौ, म भने भगवानले ज्ञान र भाग्य दिने लाईनमा बसेको थिएँ, त्यसैले त आज म राजा भएको छु र तिमी मेरो सेवक तथा साधारण नर्तकी। रुपमा घमण्ड गर्नु अज्ञानता हो। बिना ज्ञानको रुप र बिना पातको रुख उस्तै उस्तै हुन। म त तिमीलाई यहि कुरा सम्झाउन आएको थिएँ। तिमीसँग बिहे गर्न हैन। मलाई थाहा छ, पात नभएको रुखले छहारी दिन सक्दैन।”
यूवती लाजले मरेसरी भै आफ्नो बाटो लागीन र त्यहि दिनदेखि आफ्नो रुपको घमण्ड गर्न छाडिदिईन।

नेवारी लोक कथा : जामन गुभाजु (नेवारी शब्द – जा: मन:)

नेवारी समुदायमा गुभाजुको पहिचान:
नेवारी भाषामा  ‘गुरू + भाजु’ बाट गुभाजु शब्द बनेको हो। भाजु अादरार्थी शब्द हो जसको अर्थ महोदय हुन्छ। यसर्थ नेवारी समुदायमा ‘गुभाजु’लाई विद्या र बुद्धिमा पारंगत भएका पण्डित वर्गको पहिचानका रूपमा  लिइन्छ।

जामन गुभाजुको बारेमा प्रसिद्ध मध्येको एउटा नेवारी लोककथा 

उहिल्यै परापुर्वकालमा काठमाडौं उपत्यकाको पाटन नगरीमा तन्त्रमन्त्रविद्यामा ठूलो सिद्धी प्राप्त गरेका एकजना गुभाजु थिए। एक पटक यस नगरीमा भारतबाट एकजना जादुगर आई आफ्नो एक जना चेला साथै लिई चटक देखाउन थालेछन्। ती जादुगरले अनेक चटक देखाई झुक्याउँदै त्यसलाई तन्त्रमन्त्रको नाम दिई यस नगरीका मानिसहरूका मनमा त्रास पारी धन बटुल्दो रहेछ।

एक दिन जादुगरले नगरको व्यस्त स्थानमा धेरै मानिसहरू जम्मा भएको बेला आफ्नो चटक देखाउन थाल्यो। उसले आफ्नो चेलालाई भुईंमा उत्तानो पारेर सुत्न लगायो र चेलाको टाउको र खुट्टा मात्र देखिने गरी छाती र पेटलाई ठूलो टोकरीले छोप्यो र टोकरी भित्र रहेको उसको चेलाको छाती र पेट नदेखिने गरी टोकरी माथि कालो कपडाले छोप्यो।

त्यसपछि भन्न थाल्यो- ‘हेर्नुहोस् नगरवासीहरू, यो मेरो गाउँको गरीब मान्छे हो। यसको कमाई राम्रो छैन। यसले धेरै दिनदेखि पेटभरी खान पाएको छैन। महिनामा १५ दिन जस्तो त यसले एक छाक पनि खान पाउँदैन।’

फेरि भन्न थाल्यो -‘हेर्नुस् नगरवासी हो, सुन्नुस्, यसको मुट र कलेजो धेरै निर्बल भएकोले यो गरीब अब केही दिनमात्र बाँच्छ। यसलाई बचाउन तन्त्र मन्त्र गरेर यसको मुट र कलेजो यसको शरीर बाहिर झिक्नु पर्छ र मुटु कलेजोलाई कालदेवताको मन्दिरमा लगेर तन्त्र मन्त्र फुक्नु पर्छ। अनि यो गरीबलाई यसको घरमा लगेर कसैले नदेख्ने गरेर यसरी नै टोकरीले छोपेर यसको शरीरभित्र यसको मुटु र कलेजो राखिदिनु पर्छ। नत्र यो अकालमा मर्छ।’

उसले भन्दै गयो- ‘तर म यसलाई बचाउँछु। अकालमा मर्न दिन्न।’

त्यसपछि उसले टोकरी भित्र हात हाल्यो र केहि मन्त्र बोले जस्तो गर्यो अनि हात बाहिर निकाल्यो। उसको हातमा मुट र कलेजो थियो। यसै बेला उसको चेलाले पनि चिच्याउँदै दुबै हातले टोकरी फालेर जुरुक्क उठेर नाटक गर्न थाल्यो।

चेलाले आफ्नो छाती र पेट छाम्दै भन्न थाल्यो- ‘हे महान् जादुगर, तिमीले तन्त्र मन्त्र गरेर आजको सूर्यास्त अघि नै मेरो शरीर भित्र मुटु र कलेजो राखेर मलाई बचाउ। नत्र म अकालमा मरेको पाप तिमीलाई लाग्छ।’

त्यसपछि जादुगरले नजिकै एउटा केराको पातमा मुटु र कलेजो राख्दै आफ्नो चटकको बखान गर्दै थियो कि मसँग टक्कर लिने क्षमता कसैसँग छैन, म जे भन्छु त्यही हुन्छ । यस्तो अहंकारयुक्त र एकोहोरो वचन उसले भनिरहेको थियो । त्यसै समयमा पाटनका गुभाजुलाई आफ्नो स्थानमा बसेर नै यो चटक थाहा भयो ।

गुभाजुले चटकेको अहंकार नष्ट गर्न भनी तुरुन्तै आफ्नो तन्त्रमन्त्र र विद्याको सिद्धिको प्रभावले एउटा चील बनेर उसले केराको पातमा राखेको मुटु कलेजो लिएर उडें । अब चटकेलाई फसाद पर्यो । त्यो मुटु कलेजो नभए त केटो मर्ने भयो भनी ऊ छटपटाउन थाल्यो । अब के गर्ने ? यो बच्चालाई मारे त महापाप पनि लाग्छ । अर्को तिर यो बच्चालाई ज्यूँदो पारेन भने दर्शकहरुले काट्ने पो हन् कि भन्ने पिरले उसलाई सतायो । एकजना गुभाजुको चिनजानको व्यक्तिले चटकेसँँग भन्यो, पाटनको गुभाजुको घरमा जाऊ र उहाँसँग बिन्तीभाउ गरी माफी मागी खुसी पारेर मुटु कलेजो ल्याई यसलाई बचाऊ ।
यो सुनी चटके चेलोलाई त्यही छोडेर गुभाजुको घर खोज्दै गयो । घरको ढोका ढक ढक गर्ने बित्तिकै आमा चटके आयो चटके आयो भनी मैना चरी करायो । यो देखेर चटके छक्क पर्यो । सरासर भित्र पस्यो । भित्र त गुभाजुकी श्रीमती आफ्ना गोडालाई बाली चुलामा बडेमानको घैंटामा रक्सी पार्दैथिइन् । दुबै गोडा दनदनी बलिरहेको थियो । रक्सी उम्लिरहेको थियो । चटके फरि तीनछक पर्यो र हात जोड्दै आफ्नो समस्या बतायो ।

गुभाजुकी श्रीमतीले गुभाजु बाख्रा चराउन जंगल गएका छन् उहीँ गएर भेट्न भनिन् । चटकेले वनमा गएर खोज्यो । नजिकै पुगेपछि बडो भयंकर आश्चर्य के देख्यो भने एउटा मान्छेले ठूलो पीपलको रुखलाई आफ्नो बायाँ खुट्टाले टुप्पोदेखि फेदसम्म नै झुकाएर बाख्रालाई ५० फिट माथिको रुखको पात सजिलैसँग खुवाइरहेको थियो । यस्तो आश्चर्य देख्दा त चटकेकोे सातो नै गयो । आफुले बारम्बार गर्ने अहंकार माथि लाज मान्दै र माफी माग्दै गुभाजुलाई बिन्ती गर्यो । गुभाजुले पनि दया गरी अब कहिल्यै पनि काठमाडौं आएर यस्तो काम गर्दिन भन्ने कबुल गराई मुटु कलेजो दिई पठाए । यसरी उसको चेलो बाँच्यो र त्यो चटके भारततिर लाग्यो।

 
जामन गुभाजुको बारेमा:
राजवंशावलीमा मल्लकालीन समयका ‘जामन’ गुभाजु, पाटनका राजा सिद्धिनरसिंह मल्ल र कान्तिपुरका राजा प्रताप मल्लका बारेमा यस्तो उल्लेख गरिएको पाइन्छ –
राजबंशावलीका अनुसार-
पाटनका राजा सिद्धिनरसिंह मल्लले दरबारको देवालयमा श्रीकृष्णको मूर्ति स्थापना गर्नको लागि कोट्टयाहुति होम गराउँदै थिए।
यसै सन्दर्भमा:-
राजबंशावलीको एउटा अंश जस्ताको तस्तै:-फेरि यी राजाले दर्वारको ठूलो देवालय बनाई मूर्ति बनाउन लाग्दा श्रीकृष्णबाट राजालाई तैंले अरू मूर्ति बनाउन पर्दैन, मेरो मूर्ति फलाना जग्गामा छ भन्या स्वप्ना हुंदा खोजी हेर्दा बांया पाउको बुढी औंला फुटीगयाको देखी राजाका मनमा मूर्ति खंडित भयाकोले बडो फिक्री गरिरहंदा फेरि राजालाई स्वप्ना भयो–हे राजन् मूर्ति खंडित भएको होइन । मलाई व्याधाले बाण प्रहार ग–याको चिह्न हो । फिक्री नगर–भन्ने श्रीकृष्ण भगवान्को आज्ञा हुंदा राजा खुशी भै देवालय सिद्ध गरी गुरु विश्वनाथ उपाध्याय पुरोहित गरी धेरै द्रव्य लगाई कोट्ट्याहुति होम गरी नेपाल सम्वत् ७५७ साल फाल्गुण शुक्लका दिन प्रतिष्ठा गराया (अहिले नेपाल सम्वत् ११३६–११३७ हो) । यो कोट्ट्याहुति होम गर्दा कान्तिपुरका राजा प्रताप मल्ल र लम्वकर्ण भट्ट दुवै मिली यज्ञमा विघ्न गर्ने नियतले ठूलो काल सर्पका रूप गरी यज्ञमण्डपमा प्रवेश गर्दा विश्वनाथ उपाध्यायले चाल पाई दुवैकन पक्री गोला पारी आफना आसनमनि राखी चल्न नसक्ने स्तम्भनास्त्र प्रयोग गरी पूर्णाहुतिका दिनसम्म पनि कसैले लिन आएन भने सर्पाहुति गरूंला भन्या विचार गरी राखे । फेरी १०/१५ दिनपछि यो अनर्थ हुन लागेको कान्तिपुरका जनमन गुभाजुले थाहा पाई काठमाडौं भुटेश्वर गै धेरै दिन कष्ट गरी त्यहाँका देवता १ मोमहेन्द्र देवता १–२ देवता उठाई पठाया । यी दुवै देवताहरू आई वालकरूप ली भोटोमात्र लाई यज्ञमण्डपका द्वारसंधी बसी नबोली भोटामात्र थापी बस्दा स्याबजी आदि सबै समय तयार गरी यिनीहरूलाई दिंदा भोटामा थाप्दै १२–१३ मुठी चिउरा खाइदिया । सो देखी विश्वनाथ उपाध्यायले तिमीहरूको इच्छा के छ भनी सुध्याउँदा मुखले केही नबोली हस्तसंकेतबाट घुँडामनि गोला पारीराखेका दुवै सर्प देऊ भनी भोटा थापिरहंदा सत्य कबुलाई धेरै विनती गराई दुवै सर्प भोटामा राखिदिया । सर्प लगी वागमती र मरुमा बसिरहने जामन गुभाजुलाई सौपिदिया । त्यसपछि जामन गुभाजुले मन्त्र प्रयोग गरी यिनीहरूकन जस्ताकोतस्तो गरी राजा र भट्ट खडा गरी बहुतै खै गरे । त्यस दिनदेखि राजा प्रताप मल्ल लम्वकर्ण भट्ट दुबैले जामन गुभाजुका मतबेगर केही कर्म गरेनन् ।

युनिकोडमा नेपाली भाषाको प्रयोग र समसामयिक आवश्यकता

कम्प्युटर प्रविधि

-केदार श्रेष्ठ
थापाथली क्याम्पस

प्रविधिको उच्चतम विकासले आजको विश्व अधिकतम सुविधायुक्त हुँदै गएको छ। प्रविधिको विविध क्षेत्रहरूमा भएका प्रगतिहरूमध्ये पनि कम्प्युटर प्रविधिको प्रगतिको माध्यमबाट केही दशक अघिसम्म असम्भव झैं लाग्ने र कल्पनासम्म नगरेका कामहरू आजको युगमा दक्षतापुर्वक सामान्य रुपमा नै सम्पन्न गर्न सकिन्छ। कम्प्युटर प्रविधि अन्तर्गत हार्डवेयरका साथै सफ्टवेयरमा लगातार हुँदै गएको विकासले आज मानवजीवनका आवश्यकताहरू पूर्ति गर्न सहज हुँदै गएको छ। सफ्टवेयरतर्फ पर्ने मुलत: सिस्टम सफ्टवेयर र एप्लिकेशन सफ्टवेयरमध्ये आज कम्प्युटर प्रविधि क्षेत्रमा एप्लिकेशन सफ्टवेयरहरूको संख्या र उपयोग अनगिन्ती भइसकेका छन्। विभिन्न सफ्टवेयरहरूको प्रयोग विभिन्न उद्देश्यले हुन्छ। यसै सन्दर्भमा यस लेखमा एप्लिकेशन सफ्टवेयरको रूपमा नेपाली युनिकोडको समसमामयिक आवश्यकता र सान्दर्भिक प्रयोग बारे चर्चा गरिन्छ।

१.१ विषयप्रवेश

आजको समयमा कम्प्युटर प्रयोगकर्ताहरूले कम्प्युटर चलाउँदा नेपाली भाषामा प्रयुक्त हुने देवनागरी लिपिका अक्षर, अंक र चिन्हहरू भाषा र ध्वनिविज्ञानसम्मत रूपले कम्प्युटर प्रविधिसँग संयोजन गरी उपयोग गर्नको लागि नेपाली युनिकोड एप्लिकेशन प्रयोग गर्नु अपरिहार्य छ। नेपाली युनिकोडको प्रयोग अघि कम्युटर प्रयोगकर्ता लगायत विद्युतीय छापा र प्रकाशन माध्यम प्रयोग गर्ने सम्बन्धित पक्षले भोग्नु परेका कम्प्युटर प्रविधिगत अनेकन् समस्याहरू नेपाली युनिकोडको प्रयोगबाट सहज रूपमा समाधान भएका छन्। आज नेपाली युनिकोड प्रयोगको लागि इन्टरनेटमा विविध वेबसाइटहरू उपलब्ध छन् तर तिनको प्रयोगको लागि अनलाइन इन्टरनेट कनेक्शनमा रहनु पर्ने भएकोले प्रयोगकर्ताहरूको लागि यो अव्यवहारिक र ठूलो आर्थिक बोझ हुन जान्छ। यस परिप्रेक्ष्यमा इन्टरनेटको उपयोग नै नगरी नेपाली युनिकोडको सहज प्रयोग गर्न सकिन्छ। प्रस्तुत लेखमा नेपालको मदन पुरस्कार पुस्तकालयद्वारा विकास गरी खुला स्रोत (Open Source) को रूपमा उपलब्ध नेपाली युनिकोडको चर्चा गरिन्छ। [खुला स्रोतको रूपमा उपलब्ध सफ्टवेयरहरूलाई Website मार्फत नि:शु:ल्क रूपमा डाउनलोड गरी (वा सिडी मार्फत पनि) प्रयोग गर्न सकिन्छ।]

१.२ युनिकोड के हो?

ल्याटिन भाषामा ‘Unus’ को अर्थ ‘एक’ हुन्छ। अंग्रेजी भाषामा ‘Code’ को अर्थ ‘संकेत’ वा ‘गुप्त भाषा’ हुन्छ। ‘Code’ शब्दको अगाडि ‘Unus’ बाट बनेको उपसर्ग ‘Uni-’ थपेर ‘Unicode’ शब्द बनेको हो जसको अर्थ ‘एउटै संकेत वा गुप्त भाषा’ हो। अंग्रेजीमा ‘Compute’ शब्दको अर्थ सांख्यिक गणना एवं विश्लेषण हो। यसर्थ प्राविधिक रूपमा ‘Computer’ को अर्थ सांख्यिक गणना एवं विश्लेषण गर्ने विद्युतीय यान्त्रिक साधन हुन्छ। यसकारण हामीले हाम्रो भाषा र लिपिमा पढ्न, लेख्न र बुझ्न प्रयोग गर्ने एवं कम्प्युटरको पर्दा (Monitor वा Screen) मा देख्ने गरेको अक्षर, अंक वा चिन्हहरूलाई कम्प्युटरले आफ्नो छुट्टै भाषा अर्थात् केवल निर्दिष्ट संख्याको रूपमा ग्रहण गर्ने, गणना एवं विश्लेषण गर्ने, बुझ्ने र व्यक्त गर्ने गर्दछ। ती अक्षर, अंक वा चिन्हहरूलाई कम्प्युटरको प्राविधिक भाषामा ‘Character’ भनिन्छ। यी Character हरूलाई पहिचान गर्न कम्प्युटरले कुनै निर्दिष्ट Character लाई एउटा निर्दिष्ट संख्या प्रदान गरी Coding गर्दछ र यस संख्यालाई ‘Character Code’ भनिन्छ भने ‘Character Code’ प्रदान गर्ने प्रणालीलाई संकेतन प्रणाली (Encoding System) भनिन्छ। विश्वका विभिन्न भाषा र लिपिमा कम्प्युटर प्रयोजनको लागि अपनाइएका Encoding System हरू पनि आ-आफ्नै प्रकारका, छुट्टाछट्टै र एक अर्काबाट फरक हुन सक्छन्। साथै कुनै एउटा Encoding System मा एउटै Character लाई एक भन्दा बढी Character Code दिइएको र त्यस्तै एकभन्दा बढी Character हरूलाई एउटै Character Code दिइएको हुन सक्छन्। त्यसै गरी कुनै कम्प्युटरमा भएको एउटा Encoding System को Character Code लाई अर्को Encoding System भएको कम्प्युटरले पहिचान नगर्ने समस्या पनि हुन्छ। Encoding System मा हुने यसप्रकारको विरोधाभाषले गर्दा एउटा Encoding System भएको कम्प्युटरमा तयार पारिएको कुनै सामग्री (Text) वा फाइल अर्को Encoding System भएको कम्प्युटर एवं Website हरूमा प्रयोग गर्न खोज्दा Corrupt (भ्रष्ट, खराब) हुने, नखुल्ने वा खुलेपनि Character (अक्षर, अंक वा चिन्ह) हरू पढ्न नसकिने जस्ता समस्या हुन जान्छन्। यसको समाधानको लागि अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्ड अनुसार विश्वका विविध भाषा र लिपिका अक्षर, अंक र चिन्हहरूलाई समष्टिगत रूपमा एउटै Encoding System भित्र क्रमश: समावेश गर्दे एउटा Universal Set of Characters को निर्माण गरिएको र यस अन्तर्गतका Character हरूको एउटै मात्र Character Code हुने र अर्को कुनै पनि Character को Character Code सँग नमिल्ने गरी विश्वव्यापीहरूमा मान्य हुने संकेतन प्रणाली (Encoding System) को विकास गरिएको छ जसलाई युनिकोड (Unicode) भनिन्छ।

अर्को शब्दमा युनिकोड भनेको विश्वका विविध भाषा र लिपिका वर्ण र संकेत (Character) हरूलाई एउटै संकेतन प्रणाली (Encoding System) भित्रका विभिन्न उप-समूह (Sub Set) हरूको रूपमा एकीकृत गरी तिनीहरूलाई एउटै सर्वसमूह (Universal Set) मा संग्रहित गरी निर्माण गरिएको विश्वव्यापी रूपमा मान्य संकेतन प्रणाली हो। हालसम्ममा यस युनिकोड System अन्तर्गतको Universal Set of Characters भित्र विश्वका विभिन्न भाषाका १ सय भन्दा बढी लिपिका १ लाख १० हजार भन्दा बढी Character हरू समावेश भइसकेका छन् जसमा नेपाली भाषामा प्रयोग हुने देवनागरी लिपि पनि समाविष्ट गरिएको छ। युनिकोडले सकेसम्म विश्वका सबै भाषाहरूको एकीकरण गर्ने प्रयत्‍न गर्दछ। यस नीति अनुसार पश्चिम युरोपीय भाषाहरूलाई ‘Latin’, सबै ‘स्लाभिक’ (Slavic) भाषाहरूलाई ‘सिरिलिक’ (Cyrillic), नेपाली, संस्कृत, हिन्दी, मराठी, सिन्धी, कश्मीरी आदि भाषाहरूलाई ‘देवनागरी’ (Devanagari) र चिनीयाँ, जापानी, कोरियाली, भियतनामी भाषाहरूलाई ‘युनिहान’ (UniHan) उप-समूह (Sub Set) हरूमा र ती सबै उप-समूहहरूलाई एउटै सर्वसमूह (Universal Set of Characters) अन्तर्गत समावेश गरेको छ।

युनिकोड प्रणाली बहुविध मञ्च (Multiplatform) अर्थात् जुनसुकै platform, बहुभाषीय अर्थात् जुनसुकै भाषा र Software तर्फका जुनसकै कम्प्युटर एप्लिकेशनमा स्वीकार्य हुने प्रणाली हो भने Non-Unicode प्रणाली यस्तो हुँदैन । [Multiplatform भनेको Software तर्फ Windows, Linux, Mac OS आदि Computer Operating System हरू र हार्डवेयरतर्फ Apple, Intel, Macintosh आदि जस्ता Computer हरू लगायत Computer र Internet Network का Browser हरू, Website, Blog Site र सामाजिक सञ्जालहरू संचालन हुने वातावरण (Run Environment, जस्तै, XML, JavaScript, WML आदि) हुन्।]

१.३ युनिकोडको उत्पत्ति र विकास

विश्वका विभिन्न देशहरूमा १ सय भन्दा बढी वटा परम्परागत Character Encoding System हरू प्रयोगमा छन् तर तिनमा एक आपसमा ठूलो बेमेल छ। धेरैजसो परम्परागत Character Encoding System हरूको साझा समस्या यो छ कि ती System हरूले द्विभाषीय कम्प्युटर प्रक्रिया (Latin Character र स्थानीय लिपि प्रयोग गरी) लाई स्वीकार गर्दछ तर बहुभाषीय कम्प्युटर प्रक्रिया (एक अर्कासँग मिसिएका स्वछन्द लिपिहरूको कम्प्युटर प्रक्रिया) स्वीकार गर्दैन। Unicode ले परम्परागत Character Encoding System का यस्ता सीमितताहरूलाई हटाउने स्पष्ट उद्देश्य राख्दछ।

इतिहास

Joe Becker र Mark Davis ले एउटा Universal Character Set सृजना गर्नुको व्यवहारिकताहरूको खोजी सुरू गरेपछि सन् १९८७ मा युनिकोडको उत्पत्तिको थालनी भयो। सन् १९८८ को अगष्टमा Joe Becker ले एउटा ‘अन्तर्राष्ट्रिय‌\बहुभाषीय Text Character Encoding System (प्रयोगात्मक रूपमा Unicode भनिएको)’ को लागि एक मस्यौदा प्रस्ताव प्रकाशित गरे। Becker ले ‘Unicode’ संज्ञालाई ‘एउटा अद्वितीय, एकीकृत, विश्वव्यापी संकेतन (Encoding) को अर्थ दिने अभिप्रायले व्याख्या गरे।

सन् १९८८ को प्रारम्भतिर कम्प्युटर प्रविधि क्षेत्रका विभिन्‍न कम्पनीबाट Ken Whistler, Mike Kernaghan, Karen Smith-Yoshimura, Joan Aliprand, Glenn Wright समावेश भई युनिकोड कार्य समूह विस्तारित भयो। त्यसै गरी सन् १९९० मा अन्य कम्पनीहरूबाट पनि Michel Suignard, Asmus Freytag, Rick McGowan यस समूहमा संलग्न भए। सन् १९९० को अन्त्यसम्ममा विद्यमान Character Encoding मापदण्डको खाका कोर्ने कार्य पुरा भइसकेको थियो र युनिकोडको अन्तिम समीक्षाको मस्यौदा पनि तयार थियो।
सन् १९९१ को जनवरी ३ तारिखमा सं. रा. अ. को क्यालिफोर्नियामा युनिकोड मन्च (Unicode Consortium) को संयोजन गरियो र यही वर्ष अक्टोबरमा युनिकोड मापदण्डको पहिलो अंक प्रकाशित भयो। सन् १९९२ जुन महिनामा Han ideographs (युनिकोडका संकेत) समावेश गरी यसको दोस्रो अंक प्रकाशित भयो। सन् १९९६ मा युनिकोडलाई परिस्कृत गर्दै दोस्रो संस्करण प्रकाशित भयो जसमा Egyptian Hieroglyphs (मिश्री सभ्यताका लिपिहरूको संकेत र चिन्हहरू) जस्ता धेरै ऐतिहासिक लिपिहरू र धेरै प्रयोगमा नआएका अन्य पुरातन लिपिका हजारौं अक्षर, अंक, चिन्ह र संकेतहरूलाई युनिकोडमा संकेतन (Encoding) गर्न सकियो।

युनिकोड मन्च (Unicode Consortium)

युनिकोड मन्च एक गैरनाफामूलक अन्तरराष्ट्रिय संस्था हो जसले युनिकोडको विकासमा संयोजनकारी भूमिका निर्वाह गर्दछ। यसका पूर्ण सदस्यहरूमा Adobe System, Apple, Google, IBM, Microsoft, Oracle Corporation र Yahoo जस्ता धेरैजसो कम्प्युटर सफ्टवेयर र हार्डवेयरका प्रमुख कम्पनीहरू छन्।
विद्यमान धेरैजसो Character Encoding Scheme (युक्ति) हरूमा बहुभाषीय वातावरणमा बेमेल भएकोले यस युक्ति (Scheme) लाई Unicode र यसको मापदण्ड युनिकोड रूपान्तरण ढाँचा अर्थात् UTF (Unicode Transformation Format) युक्तिद्वारा अन्ततोगत्वा विस्थापित गर्ने यस मन्चको महत्वाकांक्षी उद्देश्य रहेको छ।
यस मन्चले सन् १९९१ मा पहिलो पटक ‘युनिकोड मापदण्ड (Unicode Standard)’ प्रकाशित गर्‍यो र यही मौलिक कार्यको जगमा मापदण्ड विकास गर्न निरन्तर लागिरहेको छ। यस मापदण्डको पछिल्लो संस्करण Unicode 6.3 सन् २०१३ को सेप्टेम्बरमा विमोचित भएको थियो। अर्को संस्करण Unicode 7.0 सन् २०१४ मा विमोचित हुने योजना छ।

१.४ नेपाली युनिकोड बारे

मदन पुरस्कार पुस्तकालय (नेपालको एक गैरनाफामूलक र गैरसरकारी प्रतिष्ठित संस्था) ले ‘नेपाली युनिकोड’ सफ्टवेयरको विकास गरी सन् २००२ देखि खुला स्रोतको रूपमा उपलब्ध गराउँदै आएको छ। नेपाली युनिकोडको प्रयोग अघि नेपाली भाषामा टंकण (Type) गर्नको लागि देवनागरी लिपिका वर्ण (Letter) प्रयोग गरिएको हिमाली, कान्तिपुर, प्रीति जस्ता Non-Unicode नेपाली Font (कम्प्युटरमा Type गर्न प्रयोग हुने अक्षर, अंक वा चिन्ह) हरू प्रयोग गरिन्थे। तर ती Font हरू द्विभाषीय कम्प्युटर प्रक्रियालाई मात्र स्वीकार्य (Compatible) हुने र बहुभाषीय कम्प्युटर प्रक्रियालाई प्रामाणिक (Authenticated) नहुने एवं स्वीकार्य नहुने हुँदा ती Font हरूमा तयार गरिएका सामग्री (Text) हरू अरू कम्प्युटर, Website, Blog Site वा सामाजिक सञ्जालहरूमा प्रयोग गर्न समस्या हुन्थे। जसले गर्दा कम्प्युटर तथा Website हरूको विश्वव्यापी सञ्जाल (Network) मा विश्वका विभिन्न भाषाहरूको व्यापक प्रयोग, प्रसार र विकास भइरहेको अवस्थामा नेपाली भाषा भने यसबाट वञ्‍चित भई पिछडिरहेको थियो। ‘नेपाली युनिकोड’ को विकास भएपछि भने कम्प्युटर प्रविधि मार्फत नेपाली भाषा पनि विश्वव्यापीकरण भई नेपाली माध्यमभाषामा पनि कम्प्युटर र यसका एप्लिकेशन सफ्टवेयरहरू, Website, Blog Site र सामाजिक सञ्जालहरू संचालन हुन थालेका छन्।

मदन पुरस्कार पुस्तकालयद्वारा ‘नेपाली युनिकोड’ का साथै NepaLinux (नेपालीनक्स Linux को नेपाली भाषामा तयार गरिएको संस्करण हो। अंग्रेजी भाषाको ज्ञान नभएकाहरूले यो सफ्टवेयरबाट पूर्ण रूपमा नेपाली भाषाको माध्यमबाट कम्प्युटर संचालन गर्न सक्दछन्।), ओपनअफिस डट अर्ग (OpenOffice.org मा Office XP मा जस्तै एप्लिकेशन सफ्टवेयरहरू छन्।) Conversion Tools (Nepali Non-Unicode Text वा Document लाई Nepali Unicode मा र Nepali Unicode Text वा Document लाई Nepali Non-Unicode मा रूपान्तर गर्ने सफ्टवेयर), Nepali Spell Checker (नेपाली युनिकोड शब्दका हिज्जे जाँच्ने र सच्याउने सफ्टवेयर) जस्ता सफ्टवेयरहरू विकास गरी खुला स्रोतको रूपमा उपलब्ध गराएको छ। साथै मदन पुरस्कार पुस्तकालयले नेपाली भाषामा Accounting Software विकास गर्ने परियोजनाको नेतृत्त्व गरेको छ। नेपाली युनिकोडको विकासपछि नेपाली माध्यमभाषामा यी सफ्टवेयरहरूको विकास सम्भव भएको हो।

यहाँ ओपनअफिस डट अर्गबारे छोटो जानकारी प्रस्तुत गरिन्छ। सन् २००२ देखि नै मदन पुरस्कार पुस्तकालयले खुला स्रोत परियोजना अन्तर्गत उपलब्ध गराएको ओपनअफिस डट अर्ग (OpenOffice.org) बहुविध प्लेटफर्ममा प्रयोग गर्न सकिने बहुभाषीय अफिस सुइट (Office Suite) हो। यो नेपाली माध्यमभाषाबाट नै चलाउन सकिन्छ। यसमा Word Processor तर्फ राइटर (MS Word को समरूप), Spreadsheet Presentation तर्फ Calc (MS Excel को समरूप), इम्प्रेस जस्ता आधारभूतअफिस सुइटका साथसाथै रेखाचित्र उपकरण (ड्र), डाटाबेस पहुँच कार्यक्रम (MS Access को समरूप), कागजातलाई पी डी एफ ढाँचामा प्रकाशन गर्ने तथा फ्ल्यास ढाँचा (एस डब्ल्यू एफ) मा प्रस्तुतिकरण गर्ने जस्ता सफ्टवयेरहरू समाविष्ट गरिएका छन्। साथै Web Browser र Email Client Application पनि थपी यसलाई विकास गरिने भएको छ।

मदन पुरस्कार पुस्तकालयबाट विकास गरिएका सफ्टवेयरहरूलाई भाषा प्रविधि केन्द्र (LTK, Language Technology Kendra) ले संभार र अझ विकास गर्ने भएको छ। LTK एक गैरनाफामूलक र गैरसरकारी संस्था हो र यो मदन पुरस्कार पुस्तकालय (MPP), काठमाडौं विश्वविद्यालयको कम्प्युटर विज्ञान तथा इन्जिनियरिङ्ग विभाग (DoSCE) र त्रिभुवन विश्वविद्यालयको केन्द्रिय भाषा शास्त्र विभाग (CDL) बीचको सहकार्य हो।

१.५ नेपाली युनिकोड किबोर्ड ले-आउट सफ्टवेयर

मदन पुरस्कार पुस्तकालयबाट विकास गरिएको नेपाली युनिकोड सफ्टवेयर कम्प्युटरमा जडान (Install) गरेर हामी MS-Word, Excel, आदि एप्लिकेशनहरूमा नेपाली भाषामा पनि सामग्री (Text) तयार गर्न सक्दछौं। त्यस्तै यो सफ्टवेयर जडान गरेर ओपनअफिस डट अर्ग पनि नेपाली माध्यमभाषाबाटै चलाउन सकिन्छ। यस सफ्टवेयरबाट दुईप्रकारका नेपाली युनिकोड किबोर्ड ले-आउटहरू जडान गर्न सकिन्छ। १. परम्परागत नेपाली युनिकोड किबोर्ड ले-आउट (Traditional Nepali Unicode Keyboard Layout) २. रोमनाइज्ड नेपाली युनिकोड किबोर्ड ले-आउट (Romanized Nepali Unicode Keyboard Layout)। यी किबोर्डहरू प्रयोग गरेर नेपाली भाषामा टाइप गर्न Non-Unicode Nepali Keyboard बाट भन्दा धेरै सरल, सहज, छिटो र वैज्ञानिक ढंगबाट गर्न सकिन्छ।

जस्तै केही नेपाली संयुक्त अक्षर टाइप गर्नको लागि Non-Unicode र Unicode Typing Keys यहाँ प्रस्तुत गरिएको छ।

संयुक्त नेपाली अक्षर NON-UNICODE प्रीति FONT KEY जुनसुकै UNICODE FONT KEYS
द्व Alt+0162 द+्+व
ट्ट Alt+0167 ट+्+ट
ड्ढ Alt+0176 ड+्+ढ
ठ्ठ Alt+0182 ठ+्+ठ
हृ Alt+0197 ह+ृ
ङ्ग Alt+0203 ङ+्+ग
ङ्क Alt+0205 ङ+्+क
ङ्ख Alt+0206 ङ+्+ख
ट्ठ Alt+0221 ट+्+ठ
द्म Alt+0223 द+्+म

 

परम्परागत नेपाली युनिकोड किबोर्डका अधिकांश Typing Key हरू Non-Unicode Typing Key हरू सँग मिल्ने (यस कारण नै ‘परम्परागत’ भनिएको) हुँदा Non-Unicode (जस्तै:- कान्तिपुर, प्रीति, हिमाली Font आदि) Typing Keys मा टाइप गर्न अभ्यस्त प्रयोगकर्ताहरूको लागि परम्परागत नेपाली युनिकोड किबोर्ड उपयुक्त हुन्छ। रोमनाइज्ड नेपाली युनिकोड किबोर्डमा नेपाली भाषाका हिज्जे अंग्रेजी भाषाका हिज्जे (Spelling) सँग अधिकांश मिल्ने (यस कारण नै ‘रोमनाइज्ड’ भनिएको) हुँदा अंग्रेजी Typing Keys अनुसार Type गर्ने प्रयोगकर्ताहरूको लागि रोमनाइज्ड नेपाली युनिकोड किबोर्ड उपयुक्त हुन्छ।

यसप्रकारका र अन्य थुप्रै सरलता, सहजता र वैज्ञानिकताको कारण नेपाली भाषामा टाइप गर्न नेपाली युनिकोड किबोर्डको प्रयोग लोकप्रिय हुँदै आएको छ।

यहाँ रोमनाइज्ड नेपाली युनिकोडमा भएका नेपाली अक्षरहरूको सरलीकृत तालिका प्रस्तुत गरिएको छ।
यो तालिका छिटो र सजिलो स्मरण तथा अभ्यासको लागि उपयुक्त छ।

व्यञ्जन वर्णमाला (Consonant Sound) का सग्लो अक्षर

क = k ख = Shift+k ग = g घ = Shift+g ङ = <
च = c छ = Shift+c ज = j झ = Shift+j ञ = Shift+y
ट = q ठ = Shift+q ड = x ढ = Shift+x ण = Shift+n
त = t थ = Shift+t द = d ध = Shift+d न = n
प = p फ = Shift+p ब = b भ = Shift+b म = m
य = y र = r ल = l व = v ****
श = Shift+s ष = z स = s ह = h ****
क्ष = क्+ष त्र = त्+र ज्ञ = ज्+ञ **** ****

 

स्वर वर्णमाला (Vowel Sounds) का अक्षर

अ = Shift+h आ = Shift+a इ = [ ई = {
उ = f ऊ = Shift+f ए = ] ऐ = }
ओ = Shift+o औ = Shift+w अं = अ+ं अ: = अ+:

 

स्वर मात्रा (Vowel Suffixes)

***** ा = a ि = i ी = Shift+i
ु = u ू = Shift+u े = e ै = Shift+e
ो = o ौ = w ं = Shift+m ****

 

अन्य (Others)

ँ = Shift+v ृ = Shift+r ् = / ऋ = Shift+z

 

१.६ युनिकोडको महत्व

कम्प्युटर प्रविधिमा भएको प्रगतिलाई सूचना प्रवाहमा उपयोग गरी विश्वभरि नै अत्यधिक लाभ लिने काम भइरहेको छ। तर हाम्रो देश भने यस क्षेत्रमा ज्यादै पछि परिरहेको छ जसको कारण कम्प्युटर प्रविधिमा नेपाली भाषा प्रयोगको अभाव हो। हाम्रो देशमा अझै पनि अंग्रेजी माध्यमभाषाबाट नै कम्प्युटर चलाइन्छ जुन भाषामा धेरैको पहुँच छैन। यसले गर्दा कम्प्युटर प्रविधिमा नेपाली भाषामा टाइप गर्ने बाहेक कम्प्युटरबाट डाटा प्रोसेसिङ गर्ने काम भएको छैन। यसकारण विश्वभरि नै सूचना प्रविधिमा भएको क्रान्तिबाट नेपाल भने लाभान्वित हुन पछाडि परिरह्यो। हुन त कान्तिपुर, प्रीति, हिमाली जस्ता Font हरू प्रचलनमा आए तर यी Font हरूको आ-आफ्ना भिन्दाभिन्दै संकेतन प्रणालीले गर्दा ती Font मा कम्प्युटरमा डाटा प्रोसेसिङ गर्न नहुने, सर्च नहुने, एउटा Font को Document अर्को Font मा परिवर्तन गर्दा समस्या हुने भयो। त्यस्तै कम्प्युटर र इन्टरनेटमा नेपाली माध्यमभाषाको प्रयोग हुन सकेन। यस अवस्थामा नेपाली युनिकोड प्रयोगबाट यी सबै समस्या निराकरण गर्न र कम्प्युटर र इन्टरनेटमा अंग्रेजी भाषाको प्रयोगबाट लिन पर्ने सबै सुविधा नेपाली माध्यमभाषाबाट नै लिन सकिन्छ। यसरी युनिकोडमा नेपाली भाषाको प्रयोग समसामयिक, सान्दर्भिक र आवश्यकता बनेको छ।

निष्कर्ष

प्रविधिको विकास र त्यसको सदुपयोगले नै आजको प्रतिस्पर्धात्मक समयमा अघि बढ्न सकिन्छ। यसैले नेपाली युनिकोड र यसमा आधारित सफ्टवेयरहरूको प्रयोगबाट सूचना प्रविधिको क्षेत्रमा निम्न बुँदामा महत्वपूर्ण लाभ लिन सकिन्छ।
कम्प्युटर र इन्टरनेटमा नेपाली माध्यमभाषाका साथै नेपालका अन्य राष्ट्रिय भाषाहरूको समेत व्यापक प्रयोग हुन सक्छ।
१. नेपाली भाषामा नै इ-मेल आदान-प्रदान गर्न सकिन्छ जसले गर्दा सरकारी निकायहरूबीच (दुर्गम क्षेत्रमा समेत) तत्काल र सुगम रूपमा संचार संबन्ध स्थापित गर्न सकिन्छ।
२. सरकारी तथ्याङ्कहरूको नेपाली भाषामा नै शुद्धिकरण गर्न सकिन्छ।
३. स्थानीय तहका सामूदायिक ‘टेलि-सेण्टर’ हरूको स्थानीय भाषामा नै उपयोग गर्न सकिन्छ।
४. नेपाली मै बिल भर्पाईहरूको प्रयोग गर्न सकिन्छ।

प्रविधिबाट हासिल हुने लाभ अथाह छ। यसकारण नेपाली युनिकोडबाट प्राप्त हुने सफलताहरू उल्लेखित बुँदाहरूमा मात्र सीमित छैनन्। अंग्रेजी भाषा नजानेकाहरूले पनि यसबाट कम्प्युटर प्रविधिका सम्पूर्ण सुविधाहरू उपयोग गर्नसक्ने त छँदैछ, संसारका जुनसुकै कुनामा रहेका नेपाली र नेपाली भाषाप्रति माया राख्नेहरूबीच नेपाली भाषाका माध्यमबाट प्रगाढ संबन्ध स्थापना हुन्छ।

आर पी कलाङ्गत रामेश्वर प्रसाद यादवका कविता संग्रह

बगाऊ आँसुको धारा, यो कलिलो जीवनमा।
साहससँग काम लेऊ, यो स्वर्ग जीवनमा॥

कति ठूलो काल छ, हेर्न सकेको छैन कोही।
कहाँ कस्तो हुन्छ, त्यो कल्पना छैन केही॥
अमर बन्छ ती चोखो तातो रगत दिएर।
शहीद उही हुन्छ, युद्घकालसँग लडेर॥

भुकम्प हुन्छ कि कसो स्मरण हुँदैन कसैको पनि,
कहिले त्यो हुन्छ होला अनुमान छैन यति पनि।

आर पी कलाङ्गत रामेश्वर प्रसाद यादवका कविता संग्रह

श्री गणेशाय नम:

(मिति: २०६७ कार्तिक १०)
नेपाली कविता

बगाऊ आँसुको धारा, यो कलिलो जीवनमा।
साहससँग काम लेऊ, यो स्वर्ग जीवनमा॥
लेखक: रामेश्वर प्रसाद यादव
आर पी कलाङ्गत
सिमराढी गढी, धनुषा

१. आँसु
-आर पी कलाङ्गत

मनको पीडा मनैले बुझ्छ, अरूले बुझ्दैनन्,
कर्मको फल मनैले पाउँछ, अरूले पाउँदैनन्।
जता सुकै गए पनि आफु नै जान्छ, अरू जाँदैन,
जीवनभरिमा साथ दिने, दुइटै दु:खी सुखी हुन्छन्।

आफुले चाहेको कुरा, हुन सक्दैन,
नचाहेको व्यक्तिलाई, सबै थोक हुन्छन्।
पहिलो सुख गर्ने, त्यो हुन्छ सधैंको दु:ख,
जो पहिला दु:ख गर्ने, त्यो हुन्छ सधैंको सुख।

आफुले नचाहेको व्यक्ति, त्यो हुन्छ दुष्ट,
दु:खमा साथ दिने, त्यो हुन्छ मित घनिष्ट।
जसले अरूको कुरा सक्दैन सहन, त्यो हुन्छ घमण्ड,
त्यसको घमण्ड नष्ट गर्ने, एउटै हुन्छ कर्तव्य।

संसारमा मानिस, हुन्छ विभिन्न किसिमका,
सबैका जीवन पनि, हुन्छ थरि थरिका।
सोच्दैन मान्छेहरूले कहिले पनि, अरुको जीवन,
आफ्नै स्वार्थपूर्तिमा बिताइदिन्छ सम्पूर्ण जीवन।

(मिति: २०४० भाद्र ११ शनिबार)
प्रस्तुतकर्ता:- रामेश्वर प्रसाद यादव

२. मनोबल
-आर पी कलाङ्गत

यो जुनीमा कति दु:ख कष्ट गरी,
यो सानु आत्मामा नै संतोष गरी।

अरूको बसमा झ्वास हुन्छ व्यक्ति,
गर्छन् कर्तव्य पालन आफ्नो त्यति।

आफुले मन पराएको भावना,
अरूले उखेलि दिन्छ नै कामना।

बस्छन् यो संसारको कुना काप्चामा
हुन्छन् अत्याचारीको कुभावनामा।

अंकित छ हामी सबैको भाग्यमा,
गर्छ साहस स्वार्थी नर कल्पनामा।

खोज्न चाहन्छ जस जसले निहुँ,
पुग्छन् दुष्ट व्यक्ति पर अरूको सामु।

भगवानको यो पवित्र मन्दिरमा,
कैयौं महान् कार्यको तपस्यामा।

नि:स्वार्थी मनुष्यको मोति बिन्दुमा,
चरित्र छर्लङ्ग देखिन्छ भाकामा।

जीवन ज्योति माधुर्य कर्तव्यमा,
सूर्य झैं अटल विश्वासपनमा।

(मिति : २०४५ असोज २० बिहीबार)
प्रस्तुतकर्ता:- रामेश्वर प्रसाद यादव

३. म पनि इच्छा गर्छु नामको
-आर पी कलाङ्गत

दिन्छन् जन्म बुबाआमा, स्वधर्म इच्छाफलको जुनीले।
आउँछ जिन्दगी बालकपनको, समयको कर्मले॥

कोही हुन्छ अन्धा अपाङ्ग, कोही हुन्छ र लाटो बहिरो।
कोही हुन्छ कानो गुंगो, कोही हुन्छ नै कालो गोरो॥

जीवन रहस्य अन्धा अपाङ्गको, स्वर तिखो कानले।
द्योतक हुन्छन् लाटो गुंगोको, इच्छा मन्द बुद्घिले॥

हुन्छ हृदयशक्ति कानो बहिरोको, सिपालु हातले।
कालो गोरोको पनि हुन्छ, पहिचान आफ्नो कर्तव्यले॥

साथी हुन्छन् संसारमा मानिसको, दुइटै दु:खी-सुखी।
हुन्छन् आत्मा साक्षी आ-आफ्नो, उनकै परमपौरखी॥

आत्मस्वावलम्बी हुनलाई नित्य, सत्यकर्म गर्दछन्।
अधर्मी मनोभावनाले नै, समाजको बाहिर हुन्छ॥

जनबल उनैले पाउँछ, जो परोपकारी हुनाले।
हुन्छ सक्रिय जन जागृति, माधुर्य आत्म सम्मानले॥

बाहिरी आडम्बरले परिपूर्ण, कोही ठूलो हुँदैन।
हुन्छ मानिस ठूलो दिलले, उच्चतम् जातले हुँदैन॥

साहसी मानिस हुन्छ नै वीर, एक एक रगतले।
मातृभूमिको भविष्य उज्जवल पार्ने हुन्छ नै तिनले॥

(मिति : २०४५ असोज २१ शुक्रबार)
प्रस्तुतकर्ता:- रामेश्वर प्रसाद यादव

४. काल
-आर पी कलाङ्गत

मति बिगार्छ काल, जति धनवान् भएपनि।
खेर फाल्छ सीप, जति चतुर्‍याँई गरेपनि॥
सबै जगत प्राणीले, अझै बाँचु भनिकन।
कसैको केही लुक्दैन, कैयौं सीप गरीकन॥

जति जन्मिने प्राणी एक न एक दिन मर्छ।
कोही मर्छ विनाशले, कोही अकालमै मर्छ॥
अझै सम्म कालले, कसैलाई छोडेको छैन।
नवरत्नले छोप्दा पनि कोही जीउँदा छैन॥
थाहा पाउँदैन कोही, कालको आगमनले।
काम्छ मुटु जुनीमा, बितेका घटनाहरूले॥
आफु कति कालसम्म बाँच्ने टुंगो छैन केही।
मातृभूमिको सेवा गर्न सम्झेका हुन्छन् केही॥

कति ठूलो काल छ, हेर्न सकेको छैन कोही।
कहाँ कस्तो हुन्छ, त्यो कल्पना छैन केही॥
अमर बन्छ ती चोखो तातो रगत दिएर।
शहीद उही हुन्छ, युद्घकालसँग लडेर॥

(मिति: २०४५ असोज २२ शनिबार)
प्रस्तुतकर्ता:- रामेश्वर प्रसाद यादव

५. भूकम्प
-आर पी कलाङ्गत

भुकम्प हुन्छ कि कसो स्मरण हुँदैन कसैको पनि,
कहिले त्यो हुन्छ होला अनुमान छैन यति पनि।

उन्नाइसौं शताब्दीको महाभूकम्प थियो अन्त्यतिरको,
तिनले रूप विनाशकारी लिई क्षति भयो जगतको।

एघार हजार जन मृत्यु भयो रे त्यो दैव्यरूपले,
पहिलो नाम रह्यो संसारमा भयङ्कर घटनाले।

फेरी अब हुन्छ की, त्यसको आशंका बढ्नथाल्यो रे,
वर्षौं वर्ष समय बित्दा अनि त्यो विचार हरायो रे।

देश देशमा फैलियो लहर विकासको तीव्रगति,
हरायो सबै अधिन एक एक स्वार्थी नरको शक्ति।

काल चक्र आउँछ कि विचार फैलियो एक चोटी नै,
हाहाकार भयो स्वदेशमा अकालको पैंतालिस सालमै।

थाल्यो घनघोर वर्षा हुन फेरियो सास संतोषको,
आयो भीषण बाढी बन्द भयो सुगम रेल सहितको।

आक्रोश फैलियो सबैतिर लोभ, अन्याय भ्रष्टाचारको,
पाप धर्म लुट्न आयो आगमन भयो कालको।
पचपन्न वर्ष पछि फेरियो पाँच पाँचको समय,
यस्ता अशुभ अंक मिलि धारण गर्‍यो विनाश समय।

ठूलो क्षति पुर्‍यायो यहाँ नै यो दोश्रो महाभूकम्पले,
भू हलचल मै मर्‍यो स्वदेशी एक हजार जतिले।

राजा प्रजा सहित चकित हुनुभयो यो घटनाले,
सहयोगीको भावना बढ्यो विश्वको इतिहासले।

(मिति: २०४५ असोज २३ आइतबार)
प्रस्तुतकर्ता:- रामेश्वर प्रसाद यादव

६. मनन
-आर पी कलाङ्गत

यो मृत्यलोकमा एक पटक मान्छे जन्मिन्छ,
आफ्नो जन्मभूमीको लागि केही सत्यार्थ लाग्छ।
आफु जन्मनासाथ हुर्की बढी लाग्छौं पढ्नमा,
साना बालक छँदा केही लेख्न लाग्छ मनमा।
पढ्न शुरू गर्दा कथा सिकाई दिन्छ गुरुले,
आफ्नो आत्मामा छाप पर्दा निष्कर्ष हुन्छ तिनले।
चिन्तन मनन हुन्छ दू:खी जन नेपालीको,
उज्ज्वल पार्न सकून् हुन्छ उपकार त्यसको।
दु:खी जहानको मुटु असहाय भए पनि,
स्वाबलम्बी हुनमा गर्छन् तनमनले उनी।
धनी हुन लाग्छ मन अहम् बढ्छ स्वभावमा,
भिखारीको दु:ख हेर्दा रून्छ मुटु ईश्वरमा।
दुई चार दिनको जिन्दगी चोले फेर्छ सत्य,
तीता मीठा अनुभव चाहिन्छ उच्च हृदय।
देशभक्ति हुन चाहिन्छ कर्म अनुशासन,
कर्म गर यश पाऊ कीर्तिमान् राख जीवन।

(मिति : २०४५ कार्तिक १८ शुक्रवार)
प्रस्तुतकर्ता:- रामेश्वर प्रसाद यादव

७. समर्पण
-आर पी कलाङ्गत

उत्पन्न हुन्छ कल्पना नरको चिर आत्मामा,
प्रकृतिको सृष्टि पूर्ण हुन्छ आँखामा।
डाँफे भाकाले घन्किन्छ मर्म स्पन्दनमा,
हिमालको काखमा छन् तराइका तरेलीमा।
खोलाको बाटोले तराइको मलिलो माटोले,
चौंरीको दूधले हरियाली फाँटको बालीले।
बिहानीको घामले टल्किने सुनौला चुचुरा,
पहाड पखेरामा गौंथलीको घरबारमा।
सुन्दर दृष्टि बारीमा जुनारको बगैंचामा,
चौतारीको ठाउँमा वर पिपलको छाँयामा।
गर्छन् मायालु सुविचार कोइलीको भाकामा,
आफ्नो दु:खी जीवन बिताउँछन् नै स्वदेशमा।
एक एक मुटुले दिन्छ बलिदान युद्घमा,
शहिदको पाइला चाली हुन्छ गद्‍गद् वीरतामा।
श्रीपेचको नव मुकुट भित्र फिजिन्छ मर्म।
जीन्दगी नै आउँछ अर्को अमर वाणी कर्म।
हामी सवै नेपाली एक गरौं सेवा देशको,
विश्वको सामुमा आउँछ सुनाम गोर्खालीको।

(मिति : २०४५ मंसीर ४ शनिबार)
प्रस्तुतकर्ता:- रामेश्वर प्रसाद यादव

८. भक्ति
-आर पी कलाङ्गत

जीन्दगीको लहरमा त्रिमूर्तीको भक्ति गर्छन्,
कर्तव्यपालन गर्न जीवन नै बिताउँछन्।
छोरा भक्ति गर्छ श्रवण झै बुबाआमा प्रति,
विद्यार्थीवर्ग पनि गर्छन् नै गुरुजन प्रति।
पूजारी पूजा गर्छ मन्दिरमा दैव्यशक्तिको,
योगी महात्मा तपस्या गर्छन् अलकरूपीको।
चन्द्रमा घुम्छन् निरन्तर वरिपरि पृथ्वीको,
चन्द्रमा घुम्छन् परिक्रमा सूर्यनारायणको।
प्रभातले फिजाउँछ कान्ति पृथ्वीवासीलाई,
सबै जगत्–प्राणी गर्छन् विनय ईश्वरलाई।
अटल विश्वास तपस्याले ध्रुवलोक पुगी,
घुम्छन् सप्तऋषी तारागण ध्रुवकै वरिपरि।
अनगिन्ति ताराले शोभा दिन्छ आकाशलाई।
चन्द्रबहुरूपीले उज्ज्वल पार्छनु रातलाई,
देशलाई शिर ठाडो गर्ने हुन्छ देशभक्ति,
थोपा थोपा जनबल मिलि गर्छन् आत्मशक्ति।
शहिदको लागि त्याग दिन्छ नेपाली मुटुले,
भक्ति गर्छ उनैले जन्मभूमीको सपूतले।

(मिति: २०४५ मंसीर ०४ शनिबार)
प्रस्तुतकर्ता:- रामेश्वर प्रसाद यादव

समस्त नेपालीहरूलाई दशैं, तिहार – छठको उपलक्ष्यमा
हार्दिक मंगलमय शुभकामना छ।

स – सम्पूर्ण नेपाली बुद्घिजीवी वर्ग सुखमयहोस्
म – महान पर्वहरूलाई सबैले सम्मान गरौं
स्त – खुलस्त रूपमा हरेक कामको पारदर्शीहोस्
ने – नेपालका नेताहरूलाई सद्‍बुद्घि दियून्
पा – पाठशालामा बालबालिकाहरूलाई पठाऔं
ली – लिखितरूपमा सबै जनजातिको भावनालाई समेट्ने गरी संविधान बनोस्
ह – हक र अधिकार सम्झौं
रू – रूप अनुसारको देव र देवीलाई पूजा पाठ गरौं
ला – लाखौं नेपालीहरूको दीर्घायुको कामना गरौं
ई – ईनामका लागि राम्रा राम्रा काम गरौं
द – दया गर हे भगवती
शैं – शैलपुत्री माँ दुर्गा देवी
ति – तिमी सधैं मेरो रक्षा गर
हा – हाँसी खुशीले मेरो जीवन भर
र – रत्तिभर म विचलित नहोऊँ
छ – छटपटी र वेदनाले कहिल्यै नछोऊँ
ठ – ठग र चोरको संगत नलाऊँ
को – कोठा महल सबै म पाउँ
उ – उपकारी बनौं र अरूलाई बनाऔं
प – परोपकारी भन्ने भावना सबैमा जगाऔं
ल – लहै लहैमा कसैसँग नजाऔं
क्ष्य – क्षय हुने काम प्रति सजग होऔं
मा – मातृभूमीको इज्जतको कदर गरी ईमान्दार नेपाली बनौं
हा – हामी सबैलाई दुर्गा, लक्ष्मी र सूर्यदेवले कल्याण गरूँन्
र्दि – हृदयमा ईश्वरको बासहोस्
क – कर्म र सीपको ज्ञान देओस
मं – मंगल नै मंगल मेरो होस्
ग – गणपति र लक्ष्मी सधैं दाहिने होस्
ल – लगन, सीप र मेहनतले म बाँचू
म – मनलाई सधैं प्रफुल्ल बनाई म नाचूँ
य – यमराज पनि नजिक आउन डराओस्
शु – शुभ नै शुभको सधैं जयगान गाओस्
भ – भगवती देवी सधैं कृपा गर
का – कामना सधैं मेरो पूर्ण गर
म – मह नै महमा मेरो हात होस्
ना – नाम मेरो सधैं जयजयकार होस्
छ – छठीमाईले सबैवर्गका नेपालीहरूलाई कल्याण गरूँन्।

(मिति: २०६७ कार्तिक १०)
प्रस्तुतकर्ता : रामेश्वर प्रसाद यादव

समस्त नेपालीहरूलाई होलीको उपलक्ष्यमा हार्दिक
मंगलमय शुभकामना व्यक्त गर्दछौं।

स – सम्पूर्ण नेपाली बुद्घिजीवी वर्ग सुखमयहोस्
म – महान पर्वहरूलाई सबैले सम्मान गरौं
स्त – खुलस्त रूपमा हरेक कामको पारदर्शीहोस्
ने – नेपालका नेताहरूलाई सद्‍बुद्घि दियून्
पा – पाठशालामा बालबालिकाहरूलाई पठाऔं
ली – लिखितरूपमा सबै जनजातिको भावनालाई समेट्ने गरी संविधान बनोस्
ह – हक र अधिकार सम्झौं
रू – रूप अनुसारको देव र देवीलाई पूजा पाठ गरौं
ला – लाखौं नेपालीहरूको दीर्घायुको कामना गरौं
ई – ईनामका लागि राम्रा राम्रा काम गरौं
हो – होलिकाको दहन (दुष्ट आत्माको दहन) गीत गाइ
रंग खेलौं
ली – लीला (नाच) नृत्य गरी रंग अबीर खेलौं
को – कोइलीको भाकामा मीठा गीत गाऔं
उ – उपकारी बनौं र अरूलाई बनाऔं
प – परोपकारी भन्ने भावना सबैमा जगाऔं
ल – लहै लहैमा कसैसँग नजाऔं
क्ष्य – क्षय हुने काम प्रति सजग होऔं
मा – मातृभूमीको इज्जतको कदर गरी ईमान्दार नेपाली बनौं
हा – हामी सबैलाई दुर्गा, लक्ष्मी र सूर्यदेवले कल्याण गरूँन्
र्दि – हृदयमा ईश्वरको बासहोस्
क – कर्म र सीपको ज्ञान देओस
मं – मंगल नै मंगल मेरो होस्
ग – गणपति र लक्ष्मी सधैं दाहिने होस्
ल – लगन, सीप र मेहनतले म बाँचू
म – मनलाई सधैं प्रफुल्ल बनाई म नाचूँ
य – यमराज पनि नजिक आउन डराओस्
शु – शुभ नै शुभको सधैं जयगान गाओस्
भ – भगवती देवी सधैं कृपा गर
का – कामना सधैं मेरो पूर्ण गर
म – मह नै महमा मेरो हात होस्
ना – नाम मेरो सधैं जयजयकार होस्
व्य – व्यवहारमा असर नपर्ने गरी रंग अबीर खेलौं
क्त – भक्त प्रह्लाद जस्तो बानी बसालौं
ग – गरीब र अमीर बीचको मतभेदको भावना त्यागी भाइबन्धुत्व जस्तो बनौं
र्द – दर्द भरी गीत गाइ रंग खेलौं
छौं–

(मिति : २०६७ कार्तिक १०)
प्रस्तुतकर्ता : रामेश्वर प्रसाद यादव

ब्रम्हा, विष्णु र महादेव: को ठूलो?

एक दिन ब्रम्हा र विष्णुकाबीच तँ ठूलो कि म ठूलो भनी चर्काचर्की परेछ।
दुबै जनाले ‘लौ हिंड् महादेवलाई सोध्न’ भनेर गएछन्।
महादेवले पनि आफ्नो लंगौटी उचालेर दुबैलाई अर्हाउँदै भनेछन्- “लौ एउटा उँभो जाओ, अर्को उँधो। उँभो जानेले टुप्पो र उँधो जानेले फेद पत्ता लगाएर मात्र फर्कनू। जो पहिले फर्कन्छ उहि ठूलो।”

त्यसपछि विष्णु गरुड चढेर उँभो उडेछन् र ब्रम्हा चाहिं पुष्पक विमान चढेर उँधो लागेछन्।
बर्षौंपछि दुबै जना पसीना काढ्दै लखतरान् भएर फर्केछन् र महादेवलाई भनेछन्- “प्रभो, हामीले त उँभो-उँधो केही पत्ता लगाउन सकेनौं।”

अनि त्यसपछि महादेवले आफ्नो लंगौटी तल सार्दै भनेछन्- “देख्यौ त, को ठूलो रहेछ? ल अबदेखि को ठूलो भनेर झगडा नगर्नू। सृष्टिको नियम अनुसार आ-आफ्नो काम गर्नू। लौ जाओ फर्क अब।”

ब्रम्हा र विष्णु पनि त्यसपछि आपसमा मुखामुख हेर्दै आ-आफ्नो घरतिर लागेछन्।

साभार:
जयभुँडी (हाँस्य-व्यङ्ग्य) – भैरब अर्याल।

(माथि हाँस्य-व्यङ्ग्यको केही अंश मात्र साभार गरिएको हो।)

जुन हो बेबकुफ …

चुपचाप सहँदै जाँदा जुन हो भन्नू भाइ के हुन्छ?’
‘के हुन्छ, सर?’
‘यी महामुहरूले चुसेर जुन हो हामीलाई सिद्रो बनाइहाल्छन्।’

वामदेव सरको पदमप्रसादस”गको अहंको टक्कर चुलियो। र उनी झोलीतुम्बा बोकेर बाटो लागे। बाटो लाग्दालाग्दै उनले भनेथे, ‘जुन हो भाइ, वामदेव पहाडीले यो माटोमा स्वाभिमानको सानो दृष्टान्त छाडेको छ, याद गर्नू। आहुम्।’

धेरै वर्षपछि तीस सालमा क्षेत्रपाटीको नौलो रेस्टुरा” नजिकै उनको डेरामा वामदेव सरसँग मेरो भेट भयो। मित्रवत् भाकामा उनले मेरो लेखनको तारिफ गरे, ‘जुन हो भाइ, आफ्नो विद्यार्थीले केही गरेको देख्दा आनन्द लाग्दोरहेछ क्या। आ”हुम्। तर ख्याल गर्नू भाइ, मानिसले फुर्किएर जब धरती छाड्छ, ऊ जुन हो हावामा भु”ट्ट विलीन भइहाल्छ। आ”हुम्, आ”हुम्।’ अनि छोटो भूमिका बा”धेर उनले भने, ‘जुन हो राम्रो पढ, भाइ।

खगेन्द्र संग्रौला

‘आइरन गेट’ पार गरेर तेह्रथुमको आठराई, चुहानडाँडामा फुरुंग पर्दै म आइए पढ्न तम्सिएको थिए”। दार्जिलिङतिरको प्रेरणादायी हावाले छोएर सत्रै सालमा खुलेको वीरेन्द्र इन्टर कलेज थियो त्यहाँ। त्यो बेला, त्यो दुर्गम पहाडी भेगमा गतिलो अंग्रेजी मास्टर पाउनु अहोभाग्यकै कुरा थियो। एक दिन प्रतिक्षारत मेरा कानमा सुसमाचार आइपुग्यो – काठमाडौंतिरबाट अंग्रेजीका मास्टर आउँदैछन्। मास्टर पनि लर्तरा होइन – डबल एमए, बिएल पास गरेका। त्यसमाथि अझ नाउँ चलेका लेखक पनि। मलाई दुवै हातमा लड्डु प्राप्त हुने शुभलक्षण देखियो। एक हातमा आङ्ल भाषाका पाठ्यपुस्तकको ज्ञान, अर्को हातमा साहित्यको दिग्दर्शन।

अघिअघि ठसठसी कन्दै ढाकर बोकेको भरिया, पछिपछि सानले लौरो टेकेका पाहुना – एक दिन सा”झपख वामदेव पहाडी – डबल एमए, बिएल हाम्रो कलेजको विशाल आ”गन टेक्न आइपुगे। म पुड्केभन्दा पनि सेख्खै होचा। चम्किलो तालुमाथि तेल हालेर, सिउँदो काडेर चिटिक्क कोरेको पातलो, मुलायम कपाल, ज्यानमा टम्म मिलेका कोट-प्यान्ट, घा”टीमा टाई, टलक्क टल्किने छालाका चुच्चे जुत्ता, बालकको जस्तो कोमल त्वचा भएको बाटुलो, गोरो अनुहार अनि बालककै जस्ता कन्चन आँखा – पहाडी सर नभन्दै मलाई कथामा कथिएको देवदूतजस्तै लागे।

‘नमस्कार, सर,’ स्वागत गर्न प्रतिक्षारत हामी सहपाठीको एकमुष्ट अभिवादन हावामा तरंगित भयो।
‘जुन हो नाम भन्नू,’ भाग्यवश भनू”, नवागन्तुक सरका दृष्टि ममाथि परे। मैले धकाउँदै आफ्नो नाम भने”। तिनले अघि बढेर मलाई धाप मारे।

‘जुन हो केमा पढिरहेछौ, भाइ?’
‘अब आइएमा, सर।’
‘जुन हो मेरै विद्यार्थी रहेछौ। आ”हुम्।’ यो ‘आहुम्’ नाके स्वर भएका पहाडी सरको नाकबाट निस्कने पटके खोकीको अनौठो आवाज हो। यसरी दिमागमा ज्ञानको प्रकाशवान् पन्तुरो बोकेर पहाडी सर जब आइपुगे, हाम्रो कलेजमा उत्सवी वातावरण छायो। अब भने जमाएर अंग्रेजी पढ्न पाइने भो।

भोलिपल्ट वामदेव सरको स्वागतमा सानो भेला भयो। भेलामा नाक बजाउँदै शिक्षाको महत्वमाथि सरल सूत्रमा उनले प्रकाश पारे। ‘जुन हो भाइ, प्रकाश दिने एउटा सुर्जे आकासमा छ, भन्नु अर्को सुर्जे कहाँ छ?’ अर्को सुर्जे कहा” छ भन्नु? परेन बित्यास ‘तर, ‘जुन हो’, आफ्नो प्रश्नको उत्तर आफै दिदै उनले अर्थ्याए, ‘अर्को सुर्जे जुन हो शिक्षामा छ। जुन हो अघिल्लो भौतिक सुर्जे हो, र पछिल्लो हो आत्मिक सुर्जे। बस्, मेरो भन्नु यत्तिमै समाप्त भयो। आहुम्।’

केही दिन वामदेव सरको दिनचर्या औपचारिकतामै बित्यो। कलेजको सञ्चालक समितिस”ग भेटघाट र चिनारी, शिक्षकहरूसँग भेटघाट र भलाकुसारी, विद्यार्थीहरूसँग छिटफुट वार्तालाप, डेराको प्रबन्ध, रैथाने वातावरणस”ग चिनापर्ची, यस्तै-यस्तै। अनि उनी पढाउन थाले। स्पेसल इङ्लिस पढ्ने मेरो रहर थियो। तर रहर गर्ने मनुवा म एक्लो भए”। ‘अरू दुई-चारजना विद्यार्थी खोज्नू,’ वामदेव सरबाट आज्ञा भयो। ‘जुन हो भाइ, एक विद्यार्थी एक कक्षा कसरी सम्भव छ? आ”हुम्,’ मैले खोज्न सक्दो यत्न गरे”। तर स्पेसल इङ्लिस लिन कोही पनि तयार भएन। गुल्टिनलाई गाह्रो विषय किन लिनू भन्ने जिरहमा मेरा सबै सहपाठी अडिग रहे। एक दिन डेरामा डाकेर पहाडी सरले मेरो सानो अन्तर्वार्ता लिए। ‘जुन हो भाइ, भन्नू कि स्पेसल इङ्लिस नै लिन्छु किन भनिरहेछौ?’

‘अंग्रेजी सिक्न र साहित्यको ज्ञान लिन, सर।’
‘जुन हो भन्नू, एसएलसीमा कति मार्क्स प्राप्त गरेका छौ?’
‘दुई सय पूर्णांकमा एक सय दुई नम्बर, सर।’
‘आहुम्। जुन हो भाइ, फोर्टी नाइन पर्सेन्ट त फेलै भएछौ। तब भन्नू कि कसरी पढ्न सक्छौ स्पेसल इङ्लिस? जुन हो कोही ठट्टाको विषय हो यो? आहुम्, आहुम्।’
‘म कोसिस गर्छु, सर।’

पछि बडो नाटकीय ढंगले पहाडी सरको वचन परिवर्तन भयो। एकजनालाई सिंगो एउटा कक्षा किमार्थ हु”दैन भनी सञ्चालक समिति मेरो उत्कट इच्छाविरुद्ध डटेर खडा भएछ। र, धारविरुद्ध जुध्ने मति भएका वामदेव सर मेरो पक्षमा कटिबद्ध भएछन्। ‘जुन हो संख्या के हो, भाइ?’ सञ्चालक समितिछेउ घुँडा धसेर उनले तर्क गरेछन्, ‘म भन्दछु कि नागरिकको इच्छालाई निषेध गर्नु पाप हो। आहुम्।’ वामदेव सरले जिते। र, उनको जितको सिंगो लाभ मलाई हातलागी भयो।

कक्षा सुरु हुने पहिलो दिन मलाई कसोकसो अत्यास लागेर आयो। कक्षामा म फगत एक्लो छु। छोटो समयमै पहाडी सरभित्रबाट उनका अनेक छद्म औतारहरू सतहमा दृष्टिगोचर भइसकेका छन्। र, मैले अनेकथरी गाइँगुइँ सुनिसकेको छु – यो मान्छे सन्काहा हो। यो सिल्ली हो। यो क्रोधी हो। यो अर्द्ध हो। यो यहाँ धेरै दिन टिक्दैन।

मेरो मनमा एकातिर कौतुहल छ, अर्कातिर त्रास। म सर बस्ने कुर्सी कोठाको एउटा भित्तोमा र आफू बस्ने डेस्क-बेन्च अर्को भित्तोमा राख्छु। त्यो दुरी मेरा लागि एक प्रकारको रक्षाकवच हो। आएकै दिनको परिधानमा वामदेव सर काखीमुनि हाजिरी रजिस्टर च्यापेर जुत्ताको टक्टक् आवाजसँगै कक्षामा पस्छन् – आहुम्।
‘गुड मोर्निङ, सर।’ म उठेर अदप-काइदा जनाउँछु।
‘गुड मोर्निङ, आहुम्। सिट डाउन।’

उनी कुर्सीमा बसेर मलाई अलिबेर अपलक हेर्छन्। ‘जुन हो भाइ, यो दुरी किन?’ उनको प्रश्नको आसय म बुझि्दन”। ‘जुन हो ए लङ डिस्ट्यान्स बिटविन म्यान एन्ड म्यान इज नाट ए गुड थिङ। आहुम्। इट क्रियट्स कन्फ्युजन एन्ड मिसअन्डस्र्ट्यान्डिङ। जुन हो भाइ, बुझ्दै त छौ?’
‘यस, सर।’ आतेसको भावमा म मुन्टो हल्लाउँछु।
‘तब जुन हो यो दुरी कम गरिहाल्नू।’
म डेस्क-बेन्च कोठाको बीचमा सार्छु।
‘जुन हो बेबकुफ अझ निकट गर्नू।’
म चुपचाप अझ निकट गर्छु।
‘द्‌याट्स गुड। आहुम्, आहुम्।’

‘यो विषय कठिन छ। बहुत मिहेनत गर्नुपर्छ। कदापि थाक्नु हुँदैन। हिम्मत हार्नु हुँदैन। जुन हो भाइ, निरन्तर चेष्टा गरे सम्भव नहुने कुरा के छ? आ”हुम्।’ पहाडी सरले एवंरीतले मलाई हौसलाकारी अर्ती दिए। आधाजसो सनातनी बिहारी उच्चारणको अंग्रेजीमा र आधाजसो हिन्दी मिसिएको वर्णशंकर नेपालीमा।

तर, हप्तादिन बित्नु के थियो कक्षामा पहाडी सर रौद्र रूपमा प्रकट भए। उनी मलाई फ्रान्सिस बेकनको निबन्ध पढाउँदै थिए। निबन्धमा स्प्लिन अर्थात् फियोको प्रसंग आयो। के हो कुन्नि उनले मलाई एउटा प्रश्न सोधे। प्रश्नै बुझ्नु छैन, म लम्फु के उत्तर दिऊ”? एकाएक सन्किएर उनले गर्जन गरे, ‘जुन हो बेबकुफ, स्ट्यान्ड अप आन दि डेस्क।’ लौ, तालुले आज बिताउने भो के गर्नु न के गर्नु भएर म त्यसैत्यसै रनभुल्ल परे”।

‘वामदेव पहाडी इज डिक्टेटिङ, जुन हो महामुजी † स्ट्यान्ड अप आन दि डेस्क।’ मैले चाक टेकाउने बेन्चमा खुट्टा टेकाए”। यसो डेस्क हल्लाइहेरे”, त्यो धराप थियो। र, पाखे अंग्रेजीमा त्रस्त स्वरमा याचना गरे”,’सर, इट इज विक। आई विल फल डाउन।’ ‘जुन हो भाइ, इङ्लिस पो बोलिरहेछौ, आहुम्।’ एकाएक उनको क्रोध साम्य भयो। र, रिसको पारो झरेको नरम स्वरमा उनले भने, ‘जुन हो, तल झर्नू।’ म तल झरे”। ‘जुन हो भाइ, पूर्ववत् बस्नू।’ म पूर्ववत् बसे”। अनि उनले प्रश्नको अर्थ पहिले नेपालीमा खुलाए। र, त्यसपछि ब्ल्याकबोर्डमा अंग्रेजीमा लेखिदिए। ‘जुन हो, संग्रौला”जी, अब त केही बुझ्नुहुन्छ कि?’
‘बुझ्छु, सर।’
‘जुन हो बेबकुफ चेष्टै गर्दैनौ त भु”त्रो बुझ्दछौ? आहुम्।’

सत्संग गर्दै जा”दा मलाई वामदेव पहाडीको मनोरचनाको राम्रैस”ग तत्वबोध हु”दै गयो। लाग्यो, उनको सनक र संयमबीचको र क्रोध र करुणाबीचको दुरी धेरै छोटो छ। पानीका फोकाको यात्राकै दुरीजस्तो। वर्षातमा पानीको फोको उठ्छ, रहमा अलि परसम्म सलल्ल बगेर जान्छ र प्याट्ट फुट्छ। बस्, किस्सा खत्तम। तैपनि पहाडी सरस”ग डर भने सधैं नै लागिरहने। मेरा लागि उनी एकसाथ आकर्षणकारी र विकर्षणकारी मनुवा हुन गए। टाढा हु”दा नजिक परू”परू” लाग्ने, नजिक भयो कि कसोकसो डर लागिरहने। तर, आकर्षण र त्रासको द्वन्द्वमा सधैं नै मेरो त्रासलाई आकर्षण पक्षले परास्त गरिदिन्थ्यो। र, मैले पहाडी सरलाई मियो बनाएर त्यसको वरिपरि परिक्रमा गरिरहे”।

त्यो बेला दार्जिलिङमा तेस्रो आयाम नामक प्रयोगशील लेखनशैलीको रजगज राज चलेको थियो। आयामेली उमंगले निकटवर्ती आठराईको साहित्य लेखन अभियानमा राम्रैसँग राप र ताप सञ्चार गरिदिएको थियो। र, मेरो कलेज वरपरको भूगोलमा तेस्रो आयामका बाल सुगाहरू भटाभट जन्मिरहेका थिए। ती दुरुह, क्लिष्ट र अबोधगम्य लेख्नु नै गजप लेख्नु हो भन्ने भ्रमको झुत्रे झन्डा बोकेर धक्कु लाउ”दै लुखुर-लुखुर हि”ड्थे। मेरा सहपाठीत्रय गंगाप्रसाद उप्रेती, यज्ञराज प्रसाईं र जयप्रसाद उप्रेती यस मोर्चाका जौडे जोदाहा थिए। वामदेव सर बुझनी न सुझनीको यो सुगाप्रवृत्तिप्रति अत्यन्तै क्षुब्ध थिए। उसो त तेस्रो आयामका माउ अभियन्ताहरूका कतिपय ताल न तुकका रचनाहरूको पनि उनी खुलेरै खिल्ली उडाउ”थे। झमझम पानी परेर विशाल वटवृक्षमुनि जमेको पानी हेर्दै पहाडी सर क्यारिकेचर गर्थे :
‘जुन हो माथि छ वरको रुख
तल जुन हो दहमा तपतप पानी
जुन हो दहमुनि भ्यागुत्तो ट्वारट्वार
आ”हुम्, मेरी प्रेमिका तिमी सुत।

‘यो पनि कुनै कविता हो, बेबकुफ? तर, जुन हो केही महामु..हरू कर्कस हल्ला गर्दै भनिरहेछन् कि यो नै सानदार कविता हो। जुन हो म वामदेव पहाडी डबल एमए, बिएल भन्दछु कि कविताको नाममा यो सफेद हुल्लडबाजी हो। आ”हुम्।’
त्यो बेला म साहित्य पठन र लेखनको बाल विद्यार्थी थिए”। ममा रुचि र रहर त उत्कट थियो, तर ज्ञान र सीप भने केही पनि थिएन। झो”कैझो”कमा वामदेव सरले मलाई ऊबेलाको नेपाली साहित्यका चर्चित कर्ता, प्रवृत्ति र द्वन्द्वहरूको आरम्भिक जानकारी गराए। ऊबेला तेस्रो आयामका हस्तीत्रय त चर्चामा थिए नै, ताना सर्मा र शंकर लामिछाने, पारिजात र प्रेमा शाह पनि चर्चामा थिए। यस कुराको सुइ”को पाइने माध्यम ‘रूपरेखा’ थियो। मेरा काका दिलिप र दाइ भीष्म संग्रौला, मावली दाइ भूपाल र यज्ञराज खरेलहरू ‘रूपरेखा’का ग्राहक थिए। उनैस”ग मागेर म ‘रूपरेखा’ पढ्थे”। मलाई डोर्‍याएर ‘रूपरेखा’सम्म पुर्‍याउने अगुवा वामदेव सर नै थिए।

आ”हुम्। शिरीषको फूल र लामिछानेको टोपी †’ यसरी वामदेव सरको कटाक्षको तीर छुट्थ्यो। …जुन हो भाइ, शंकर लामिछानेले पारिजातको शिरीषको फूल नामक उपन्यासको शरीरमा भूमिका नामक टोपी पहिराइदिए। र, छलकारी टोपी नै शरीर हो भन्ने भ्रमको जन्म भयो। भन्नू बेबकुफ † शिरमाथिको टोपी कसरी शरीर हुनसक्छ? आ”हुम्, आ”हुम्।’
वामदेव सरको बेबकुफले शिरीषको फूल पढेकै छैन, बरा ऊ के भनोस्?

‘आ”हुम्, ताना सर्मा †’ अर्को प्रसंगमा ताना सर्मा वामदेव सरको प्रहारको निसान बन्थे। ‘जुन हो भाइ ताना सर्मा भन्दछ कि म मार्क्सवाद बुझ्छु”। आ”हुम्। जुन हो वामदेव पहाडी डबल एमए, बिएल मार्क्सवाद बुझ्दैन त बेबकुफ ताना सर्मा के बुझ्दछ? भाइ † मार्क्सिज्म इज नाट ए जोक क्या। त्यो त जटिल ज्ञानको सागर पो हो, भाइ। आ”हुम्।’

वामदेव सरका वचनमा घरिघरि आइरहने एउटा प्रिय नाम थियो ऊबेला चर्चित रहेको ‘पहेँलो गुलाफ’ कथाकी स्रष्टा प्रेमा शाह। प्रेमा शाह वामदेव सरकी एमए अंग्रेजीकी सहपाठी। जब प्रेमा शाहको प्रसंग उठ्थ्यो, वामदेव सरको स्वर भित्रभित्रै दबिन्थ्यो। त्यो स्वरमा सन्तापजस्तो, पश्चात्तापजस्तो के-केको विरहव्यथा ध्वनित हुन्थ्यो। मलाई सम्झना छ, प्रेमा शाहको चर्चा प्रायः प्रच्छन्न शैलीमा हुन्थ्यो।

साहित्य चर्चा दार्जिलिङबाट थालिएर काठमाडौंको फेरो मार्दै रैथाने परिवेशमा खुत्रुक्क ओर्लिन्थ्यो। ‘भाइ, हाम्रा पण्डित भानुभक्त पोख्रेललाई पनि जुन हो म ठूलै कवि हु” भन्ने घमण्ड छ।’ नेपालीका मेरा कुशल गुरु र साहित्ययात्राका मेरा असल साथीमाथि वामदेव सर यसरी धावा बोल्थे, ‘जुन हो भाइ, जीवनमा यति धेरै असंगति, जटिलता, रहस्य, अलमल र भद्रगोलहरू छन्। छन्दको खोरमा जीवनका यी सब जन्जालहरू कसरी अटाउँछन्, बेबकुफ? भन्नू, स्वरको लयदार नर्तन थोडै कविता हो? आहुम्।’

र, आखिरमा साहित्य चर्चाको लहरो तेह्रथुम, साबलाका ऊबेलाका अभिनारायण सुवेदीमा थुरिन पुग्थ्यो। अभि दाइ ऊबेला ‘रूपरेखा’मा किस्ताकिस्ता गरी चालु कवितायात्राको प्रवृत्तिगत विवेचना गर्न कम्मर कसेर लागिपरेका गिए। औद्योगिक क्रान्ति नै नभएको नेपालमा औद्योगिक क्रान्तिले पैदा गर्ने असंगति र अप्ठ्याराहरू भिœयाएर कविहरू अनेपाली टाइपका कविता रच्दैछन् भन्ने उनको जब्बर जिरह थियो। र, त्यो जिरहमा वामदेव सरको मतैक्य भएझैं लाग्थ्यो। ‘जुन हो भाइ, अभिनारायण सुवेदी भन्ने लडको खुबै लेख्न खोजिरहेछ।’ उनी भन्थे, ‘जुन हो ऊ केही न केही पढ्दछ, केही न केही बुझ्दछ, केही न केही सोच्दछ र केही न केही लेख्दछ। मोर्निङ सोज दि डे’को मत्लब बुझ्दछौ बेबकुफ?’
‘बुझ्छु, सर।’
‘जुन हो बेबकुफ जे बुझेका छौ त्यो भन्नू।’
‘दिन कस्तो हुने हो बिहानीले देखाउ”छ, सर।’
‘आ”हुम्। ठिकै त बुझिरहेछौ, भाइ। त्यो लडकोका पदचिन्ह टेकेर हि”ड्न चेष्टा गर्नू। जुन हो भाइ, भु”ट्ट कही” न कही” पुगिहाल्छौ।’
‘हस्, सर।’
‘आ”हुम्, आ”हुम्।’

रह”दा-बस्दा एक दिन वामदेव सरको विद्रूप रूप गोचर हुनगयो। छक्क पर्दै हेरे”, हे दैव † वामदेव सर त चर्को स्वरमा बर्बराउ”दै बाटामा लम्पसार परेको ढुंगोलाई जुत्ता र छाताले भकाभक गोदिरहेका छन्। सोचे”, आज भने जुन हो यी बेबकुफ पूरै बौलाएछन्। डर लाग्यो। उनका आ”खा छलेर कान्लामुनिबाट लुसुक्क अगाडि जाऊ” कि भन्ने लाग्यो। तर कुन प्रेरणा र आकर्षणले घिसारेर र घ”चेटेर हो, म त झ्वास्सै उनका अगाडि पो पुगे”। मलाई देखेर झन् हौसिंदै र पत्थरमाथि झन् जोडले प्रहार गर्दै उनी बर्बराए, ‘जुन हो बेबकुफ कसको खुट्टामा ठेस लगाइरहेछौ? जुन हो महामु.. वामदेव पहाडी डबल एमए, बिएललाई ठट्टा सम्झेर जोरी खोजिरहेछौ? आ”हुम्, आ”हुम्, आ”हुम्।’ तर, वामदेव सरको त्यो उग्र, प्रचण्ड झो”क छिनभरमै शान्त भयो। र, हल्का हा”सो घोलिएको स्वरमा उनले समापन कथन जारी गरे, ‘जुन हो खगेन्द्रजी, जीवनमा व्यवधान पैदा गर्ने कुतत्वहरू बहुतै धेरै भए। कहिलेकाही” त लाग्दछ कि जुन हो भु”ट्ट पड्किएर जिन्दगीलाई खरानी बनाइदिऊ”। आहुम्।’

किन हो थाहा छैन, वामदेव सर नजानिदो गरी मलाई धेरै माया गर्थे। यस कुराका अनेकमध्ये एक अविस्मरणीय सबुतको कथा यहा” कहन्छु। तिनताक हेमन्तबहादुर बिसी विद्यार्थी फेडरेसनका सभापति वा यस्तै केही थिए। तिनले काठमाडौंमा कलेजव्यापी निबन्ध प्रतियोगिताको चा”जो मिलाएछन्। प्रतियोगितामा भाग लिने दुई सत्पात्र चयन गर्न हामीलाई निबन्ध लेख्न लगाइयो। निबन्धको एउटा विषय संयुक्त राष्ट्रसंघ थियो र अर्को विषय थियो आमाको ममता। मैले अनुभव र कल्पनाको लेपन लाउन मिल्ने विषय ठानेर आमाको ममता रोजे”। गजप लेखे” भनेर नाक घोक्रयाउँदै मैले भानुभक्त बाजेको कान्तिपुरी नगरी हेर्न जान खुट्टा उचालिसकेको थिए”। एक बेलुका चौकिदार मेरो होस्टलमा आएर भने, ‘प्रिन्सिपल सरले डाक्नुभा’छ।’ सुन्दैमा म झस्के”।

वामदेव सर गुत्थ फुलेर ओछ्यानमा बसेका थिए। अगाडि टेबुलमा मेरो निबन्ध थियो। निबन्ध हरफैपिच्छे रातो मसीले रंगिएको थियो र फड्के किनारमा पनि कमिलाको गोलोसरी राताम्मे अक्षरहरू थिए। त्यो देखेर म खङ्रंगै भए”। काठमाडौं जाने मेरो रंगीन सपनामा आगलागी भयो। ‘जुन हो त्यही” खडा हुनू,’ मैले ढोकाभित्र पाइला टेक्नासाथ वामदेव सर गर्जिए। टेबुलको राताम्मे निबन्धमा खरानी भएको आफ्नो सपनालाई मर्माहत दृष्टिले हेर्दै म मूर्तिवत ठिंग उभिए”। ‘जुन हो खुट्टा उठाउनू,’ दण्ड भोग्ने कसुर बुझ्दै नबुझी मैले आतेसको भावमा दाहिने खुट्टो उचाले।” ‘जुन हो बेबकुफ दुवै खुट्टा उठाउनू।’ म किंकर्तव्यविमूढ भए”। ‘जुन हो महामु’ धरती छोडेर हावा टेकेर हि”ड्नू’ भन्न खोजेको के हो भुत्तिभाङ केही नबुझी म अवाक, अचल र निस्तेज भए”।

कसुर मेरो निबन्धको बान्कीको रहेछ। वामदेव सरका नजरमा त्यो बतासे भावुकताले टनाटन भरिएछ। र नै मौकामा एक राउन्ड प्रशिक्षण दिने मनसुवाले उनी त्यसरी प्रस्तुत भएका रहेछन्। ‘जुन हो भाइ, जिन्दगी धरती टेकेर खडा हुन्छ। विचार पनि जुन हो धरती टेकेरै खडा हुन्छ। र बेबकुफ भावुकता, भावना, संवेदना जे छ त्यो सब पनि धरती टेकेरै खडा हुन्छ। तब जुन हो महामु.. खुबै कल्पनाशील छु भन्ठानेर यो हावादारी गफ के लेखिरहेछौ?’ अलिबेर कोठामा सघन सन्नाटा छायो। अनि बिस्तारै वामदेव सरका अनुहारको भाव र भंगिमा फेरि”दै गयो। ‘जुन हो भाइ, निराश भइहाल्यौ? आ”हुम्।’
‘भए”, सर।’
‘जुन हो बेबकुफ निराश नहुनू।’
वामदेव सर शान्त भए। र उनका सुझावहरूबमोजिम निबन्ध सच्याउने सर्तमा मलाई पासको अग्रिम बधाई दिए, …जुन हो भाइ, एडभान्स कङ्ग्य्राचुलेन्स। आहुम्।’

करिब चार महिनापछि अर्को एक साँझ वामदेव सरले त्यसैगरी मलाई डाकिपठाए। उनी रिसले बुमबुम भएका रहेछन्। ‘जुन हो भाइ,’ उनको सनातनी गर्जन सुरु भइहाल्यो, ‘काठमाडौंमा सुर्जेबहादुर थापाले भारुको सापेक्षमा नेरुको अवमूल्यन गर्‍यो त भन्नू, पदमप्रसादजीको फर्सीको डा”क्लामा त्यसको के असर परिहाल्यो? आहुम्।’ कुरो के रहेछ भने अवमूल्यनलाई आधार बनाएर वामदेव सरले भान्सा गर्ने घरका मूली पदमप्रसाद उप्रेतीले भान्साको भाउ बढाउन चाहेछन्। पदमप्रसाद मेरा भान्दाइ। जमानामा दार्जिलिङमा पा”च-सात कक्षा पढेका उनै पदमप्रसादले अघि लागेर कलेज खोलेका थिए। उनी रैथाने बस्तीको आर्थिक, सामाजिक र संस्थाका वर्चस्वशाली हस्ती थिए। र, वामदेव सरसँग उनको अहंको भयंकर टक्कर थियो। म अर्को घरमा पेइङ गेस्ट थिए”। भान्साको भाउवृद्धिको अवज्ञा गर्ने कुरामा वामदेव सर र मेरो एकसूत्रीय सहमति बन्यो।
‘चुपचाप सहँदै जाँदा जुन हो भन्नू भाइ के हुन्छ?’
‘के हुन्छ, सर?’
‘यी महामुहरूले चुसेर जुन हो हामीलाई सिद्रो बनाइहाल्छन्।’

वामदेव सरको पदमप्रसादस”गको अहंको टक्कर चुलियो। र उनी झोलीतुम्बा बोकेर बाटो लागे। बाटो लाग्दालाग्दै उनले भनेथे, ‘जुन हो भाइ, वामदेव पहाडीले यो माटोमा स्वाभिमानको सानो दृष्टान्त छाडेको छ, याद गर्नू। आहुम्।’

धेरै वर्षपछि तीस सालमा क्षेत्रपाटीको नौलो रेस्टुरा” नजिकै उनको डेरामा वामदेव सरसँग मेरो भेट भयो। मित्रवत् भाकामा उनले मेरो लेखनको तारिफ गरे, ‘जुन हो भाइ, आफ्नो विद्यार्थीले केही गरेको देख्दा आनन्द लाग्दोरहेछ क्या। आ”हुम्। तर ख्याल गर्नू भाइ, मानिसले फुर्किएर जब धरती छाड्छ, ऊ जुन हो हावामा भु”ट्ट विलीन भइहाल्छ। आ”हुम्, आ”हुम्।’ अनि छोटो भूमिका बा”धेर उनले भने, ‘जुन हो राम्रो पढ, भाइ। अब दस वर्षमा भुट्ट कम्युनिजम आइहाल्छ। कम्युनिजममा जुन हो प्रा”पर म्यान इन् द प्रा”पर प्लेस हुनेछ। आहुम्, आहुम्।’

वामदेव सरसँग त्यो मेरो अन्तिम भेट थियो। पछि उनलाई जिब्राको क्यान्सर भयो। जिब्रो काटियो। र, उनको एकबारको जुनी अकालमै सकियो। सतहमा असामाजिक लाग्ने वामदेव सर विचारमा वागी र झुकावमा मानवतावादी थिए। जब उनको याद आउँछ, उनी मेरो स्मृतिको पर्दामा विचरण गर्दै मलाई भनिरहन्छन्, जुन हो बेबकुफ धरतीका कुरा। आहुम्, आहुम्।

नागरिकबाट साभार।